Aanstaande zondag draait de magistrale Zuid-Koreaanse film Poetry (2010) van Lee Chang-dong om 13 uur (met Engelse ondertiteling), mijn keuzefilm voor het 25-jarige jubileum van LUX – dus daags na het feestje op zaterdagavond in Brebl waar Ugenda haar 25^e verjaardag viert. Dat ik een korte inleiding houd bij de film, hoeft geen reden te zijn om te komen, maar hebt u Poetry nog nooit gezien, mis de gelegenheid niet. En voor wat het waard is, Poetry is ook een favoriet van de in Nijmegen geboren filmmaakster Stefanie Kolk die in 2023 succes had met Melk.

Als een kenmerkende thematische obsessie uit Lees oeuvre zou je ‘vergeving’ kunnen noemen: ‘Kunnen we een ander vergiffenis schenken, en zo ja, hoe dan?’ In zijn zinsbegoochelende Peppermint Candy is het antwoord simpel: dan moet je om te beginnen niet te laat zijn om erom te vragen. In dit tamelijk onbekende meesterwerk uit 1999 gedraagt Young-ho – bijna veertig jaar oud – zich volstrekt vreemd bij een reünie van vrienden van vroeger nabij een rivier en een spoorbrug. Hij danst (te) wild in het rond en de overige aanwezigen vragen zich af wat hem bezielt. Daarna klimt hij de spoorbrug op en werpt zich voor een trein die uit een tunnel komt.

Vanaf dat moment volgen we allerlei gebeurtenissen in omgekeerde volgorde. Een paar dagen daarvoor is Young-ho door een hem onbekende man opgezocht. Diens vrouw Sun-im is stervende, en Young-ho blijkt haar grote liefde te zijn geweest. Young-ho gaat met de echtgenoot mee naar het ziekenhuis en koopt onderweg pepermunt voor haar. Zij ligt aan beademingsapparatuur en bij het ziekenhuisbed haalt hij een herinnering op: toen hij soldaat was, stuurde ze altijd een brief met daarin pepermunt gewikkeld naar de kazerne. Daarop verlaat Young-ho ontdaan de kamer, waarna we zien hoe een traan over Sun-ims wang loopt.

Tragisch incident

Hoe verder we teruggaan in zijn verleden, hoe meer zich ontsluit over de bron(nen) van zijn frustratie. Young-ho heeft een agressief karakter, en deed in zijn tijd als agent aan brute ondervragingen. Hij gedraagt zich bot tegenover zijn eigen vrouw; later zien we hoe zij ooit serveerster was en het tafeltje bedient met Young-ho. Hij zit daar met Sun-im die veel moeite heeft gedaan om Young-ho te traceren. Om Sun-im te kwetsen, gaat Young-ho opzichtig flirten met de serveerster. Young-ho’s krenkende houding houdt waarschijnlijk verband met een tragisch incident uit mei 1980 als Young-ho als militair in het leger dient dat een staatsgreep pleegt in Zuid-Korea. Tijdens een stressvolle operatie valt alle pepermunt op de grond. Onderweg in een truck passeren ze Sun-im die tevergeefs geprobeerd heeft om hem een bezoek te brengen. Tot schaamte van Young-ho beginnen zijn medesoldaten te joelen.

Young-ho zal bij de militaire missie een bebloede voet oplopen en omdat hij niet helemaal scherp is, maakt hij een fatale vergissing, die als een donkere wolk over zijn leven zal gaan hangen. Terwijl de avondklok is ingegaan, denkt hij Sun-im te zien. Hij maant haar weg te gaan, maar het blijkt een studente. Hij lost een waarschuwingsschot en treft haar per ongeluk. De film eindigt echter niet met haar dood. We gaan nog net iets verder terug in zijn verleden, als hij Sun-im bij een gemoedelijke bijeenkomst ontmoet in de meest idyllische scène uit de film. We herkennen in de slotscène dezelfde plek en hetzelfde gezelschap als bij de reünie twintig jaar later dat getoond werd in de openingsscène van Peppermint Candy. Nu beginnen puzzelstukjes pas op hun plek te vallen, want was Sun-im niet én zijn oorspronkelijke liefde én verbonden aan het meest traumatische voorval uit zijn leven?

Door zijn a-temporele structuur is Peppermint Candy een verbrokkelde vertelling. Het trauma zit zo diep dat er geen rechte lijn kan lopen van a tot z. Was hij zo ontdaan bij het ziekenhuisbed omdat hij Sun-im nog om vergeving had willen vragen voor zijn puberale houding van toen, in de vroege jaren tachtig? Zo ja, dan kan hij die misstap definitief niet meer goed maken. Hij heeft zijn kans verspeeld en berooft zich van het leven op de plek waar hij zijn meest romantische moment ooit met haar beleefde.

Secret Sunshine

De ultieme (wraak)film over de keerzijde van vergeving is Lees Secret Sunshine (2007). Shin-ae is net weduwe geworden en verhuist met haar jonge zoontje naar de geboorteplaats van haar overleden echtgenoot. Ze probeert te aarden in de kleine gemeenschap en aan het eind van een iets te gezellige avond schept ze op over haar rijkdom. Korte tijd daarna blijkt haar zoontje ontvoerd, en ze heeft al snel door dat iemand haar opschepperij serieus heeft opgevat. Is dit een film waarin jacht wordt gemaakt op de kidnapper(s) om het kind te bevrijden? Nee hoor, het kind wordt al snel dood aangetroffen en de dader is al even vlug getraceerd. Als de man wordt weggevoerd, kijkt Shin-ae schijnbaar apathisch toe, terwijl haar schoonmoeder hysterisch reageert. Deze neemt het Shin-ae zelfs kwalijk dat ze niet huilt om het tragische verlies van haar kind. Lee heeft kennelijk van Krzysztof Kieslowski’s Blue (1993) meegekregen dat wanneer een trauma te overweldigend is het te vroeg kan zijn voor tranen, oftewel, Shin-ae is nog niet toe aan tranen.

Shin-ae probeert haar leven weer op te pakken en laat zich door de apotheker en zijn vrouw overhalen om zich bij hun christelijke groep aan te sluiten. Daar leert ze van alles over de geneugten van vergiffenis. Secret Sunshine krijgt nu alle trekken van een EO-film: op het dieptepunt van haar bestaan laat Shin-ae God toe in haar leven. Die zoektocht wordt zo lang uitgesponnen dat de film je wat gaat tegenstaan, maar dat dient om je te prepareren voor een verbluffende wending.

Shin-ae is in een milde stemming als zij met een vriend naar de gevangenis gaat om de dader te vertellen over haar rouwproces. Nu ze God heeft gevonden, is zij in staat om hem te zeggen dat zij hem kan vergeven. De dader hoort het aan, en zegt dat hij tijdens zijn eenzame opsluiting ook God heeft gevonden. In de gesprekken die hij met God heeft gevoerd, heeft God hem ook al vergeven. Shin-ae is verbijsterd, want zij was als moeder van een dood kind naar de gevangene gekomen om hem vergiffenis te schenken, en nu was God haar voor. Wie denkt die God wel niet helemaal wie hij is?

Kun je het zien?

Haar wraak is even subtiel als hilarisch. Ze gaat naar een christelijke bijeenkomst en rommelt met de geluidsapparatuur, waardoor niet de stem van de voorganger te horen is, maar een muzieknummer met het zich steeds herhalende woord ‘leugens’. Daarna maakt ze avances naar de apotheker en verleidt hem tot seks in een afgelegen plek in de buitenlucht. En dan volgt het meest geniale shot uit Secret Sunshine. De camera daalt langzaam van boven af naar beneden in de richting van het vrijend koppel. Als de camera Shin-ae in medium-shot toont, roept ze recht in de camera kijkend: ‘En God, kun je het zien?’ De apotheker schrikt zich het apezuur, want als rechtgeaard christen gelooft hij dat de alziende God uiteraard ziet dat hij overspel pleegt. De uit de lucht dalende camera moeten we hier dan ook beschouwen als een point-of-view shot van God, en het is die niet mis te verstane suggestie die het shot zo briljant maakt. Lee laat ons hier kijken als een gelovige om daarmee het christelijke idee te ondermijnen dat God kan vergeven – dat ‘privilege’ is voorbehouden aan Shin-ae als slachtoffer.

In het verbluffende Poetry (2010) wordt vergeving op een indirectere manier geadresseerd. De 66-jarige Mija meldt zich voor een poëziecursus, omdat ze hoopt dat het creatief spelen met woorden een remmend effect heeft op haar beginnende Alzheimer. De dichter die als cursusleider opereert, heeft een huis-tuin-en-keuken opvatting over poëzie. De deelnemers moeten met een leeg vel papier beginnen. Daarop leggen ze de indrukken vast, die ze opdoen als ze met een open blik naar de werkelijkheid kijken. Ze moeten een boom, een appel of een abrikoos bestuderen alsof ze die voor de allereerste keer zien. De bescheiden opdracht aan de amateur-dichters is om aan het einde van de maand een heus gedicht te schrijven.

De oproep om de schoonheid van het alledaagse te ontdekken wordt in Mija’s geval doorkruist met de mededeling dat haar vijftienjarige kleinzoon, voor wie zij zorg draagt omdat de moeder een drukke baan heeft, bij een gruwelijk misdrijf is betrokken met een stel kameraden. De zoektocht naar esthetiek staat haaks op de confrontatie met een macabere gebeurtenis. Om deze narratieve kern zijn dan nog wat verhaallijnen gedrapeerd: pogingen van vaders van andere kinderen om het misdrijf in de doofpot te stoppen; Mija’s ergernis over een dichtende politieman met zijn vulgaire voordracht; de hunkering naar een (laatste?) keer seks van een oudere, hulpbehoevende man voor wie Mija als thuishulp werkt. Als een volleerd circusartiest laat Lee alle jongleerborden op stokken ronddraaien, en dat leidt tot twee huiveringwekkend sublieme scènes. Ik geef ze zo globaal weer dat het geen spoilers zijn.

Miraculeuze slotscène

De eerste vindt plaats als Mija een bezoek gaat brengen aan de moeder van het slachtoffer uit de openingsscène. Dan ziet ze een abrikoos en lijkt zich over te geven aan poëtische mijmeringen. Gaat ze zozeer op in haar dromerijen dat ze de tamelijk beschamende reden van haar bezoek vergeet? Of wilde ze zich verliezen in contemplatie om een heus gesprek te vermijden? Of speelt simpelweg haar Alzheimer hier op? En als ze dan weer in de bus zit, kunnen we dan uit een schijnbare schok op haar gelaat afleiden dat de realiteitszin indaalt?

Maar het ware mirakel van Poetry is de slotscène, omdat die zich onttrekt aan het realistische kader tot dan toe en ons daadwerkelijk een vorm van audiovisuele poëzie voorschotelt. Dat einde is niet zozeer poëtisch omdat we een door verschillende stemmen gesproken gedicht horen in voice-over. Die is vooral poëtisch, omdat het slot voldoet aan Pier Paolo Pasolini’s criterium van ‘poëtische cinema’ dat hij met een ‘vrije indirecte rede’ associeerde: door een gefragmenteerde reeks van shots worden gezichtspunten met elkaar vermengd zodat niet meer duidelijk wordt met wie je meekijkt. Die samensmelting getuigt in Poetry van wat ik de beste ‘oefening in identificatie’ noem die ik in cinema ken, en Mija vereenzelvigt zich zozeer met een ander dat ze er ook consequenties aan verbindt. Haar lessen in poëtische taal monden uit in een poëtische zienswijze, die losbreekt van het klassieke filmidioom. Ik zou zeggen: gaat dat zien!