De bezette stad ★★★★

Een filmische stolperstein, zo typeert filmrecensent Kevin Toma de documentaire De bezette stad van Steve McQueen treffend in de Volkskrant. In feite is het niet één enkele stolperstein, maar een hele verzameling. 

Deze documentaire is gebaseerd op het boek Atlas van een bezette stad van Bianca Stigter. In honderddertig gebeurtenissen, meanderend door de stad, superkort verteld door een voice-over (Carice van Houten) en begeleid door beelden uit de huidige tijd, schetst McQueen een indrukwekkend beeld van de bezettingsgeschiedenis 1940-1945 van de stad Amsterdam. Ondanks zijn strenge selectie – het boek van Bianca Stigter bevat zo’n tweeduizend gebeurtenissen – duizelt het je als kijker van de namen, jaartallen en locaties, waardoor afzonderlijke gebeurtenissen niet goed beklijven. Dat geeft niet, want juist door het grote aantal vertellingen nestelt zich een gevoel van beklemming en afschuw in je – en een knoop in je maag. De kil-zakelijke toon van de voice-over maakt de essentie van die periode extra indringend. Het geheel laat je achter met een overweldigend besef van de onvoorstelbare onmenselijkheid en het bruut geweld van het naziterreur-bewind.

Naziterreur systematisch én willekeurig

Het terreurbewind was systematisch, zie het grootschalige buitensluiten, bijeendrijven en deporteren van de leden van de Joodse bevolking. Ook was er willekeur, aanwezig in vrijwel elk van de stolperstein-gebeurtenissen. Een Duitse soldaat die de keuze maakt wel of niet te schieten. Een bewaker die een oogje dichtknijpt, waardoor je kunt ontsnappen. De hoogzwangere Joodse vrouw die, op transport gezet, meteen weer van de vrachtwagen wordt geduwd – de begeleidende soldaten wensen geen ‘bevallingsgedoe’.

Caleidoscoop van verhalen

Een greep uit de caleidoscoop van verhalen. Een pensionhouder die zijn Joodse pensiongasten voor een grijpstuiver verraadt. Een negentienjarige Joodse jongen rent het – voor Joden verboden – Vliegenbos in Amsterdam Noord in en wordt zonder pardon neergeknald. Buren die buren verraden. Een Joodse man die ongemoeid werd gelaten want getrouwd met een niet Joodse vrouw, wordt opgepakt na hun scheiding. Verraden door zijn buurvrouw. Een arts die moet vaststellen of een jongetje Joods is, constateert weliswaar geen besnijdenis, maar wel degelijk ‘Joodse oren’. De consequenties laten zich raden. Maar we horen ook voorbeelden van medemenselijkheid en zelfopoffering. Onderduikers in huis opnemen met gevaar voor eigen leven. Doodschieten van Duitse bezetters, terwijl de vijand om je heen is. Identiteitspapieren vervalsen. 

Terwijl de voice-over een individuele geschiedenis vertelt, toont McQueen beelden van de situatie nu op de betreffende locatie. Veel locaties zijn nog steeds herkenbaar, andere zijn sterk veranderd, huizen afgebroken, straten verbreed, nieuwe gebouwen opgetrokken.

Prachtig beeld, goed gekozen situaties

In contrast met de gruwelijke vertellingen zijn de beelden, geschoten op 35mm, van een adembenemende pracht. Het retrofilmformaat 4:3 verwijst vanuit onze huidige tijd (de beelden) naar de tijd van de vertellingen. Goed ritme van scènes en een mooie afwisseling van statische opnames en beelden met een bewegende camera. Goed gekozen bijpassende situaties in het heden. Vaak in contrast met de gebeurtenis uit het verleden. Een balletklasje dat bevallige pasjes oefent, of de capriolen van urban-style dansers naast beelden van tachtig- á negentigjarigen, die zittend eenvoudige gymnastische oefeningen doen. Schrijnend, maar tegelijkertijd: zij hebben wél oud mogen worden. Een dubbel contrast: met de jonge, vitale dansers én met de gruwelijke gebeurtenissen van weleer. 

Maar de vier uur wordt deels ook gevuld met beelden waarin het net iets teveel om het visuele effect op zich lijkt te gaan. Bijvoorbeeld de doorgang onder het Rijksmuseum, gefilmd met een drone die langzaam een rol maakt. Of winters’ sleetje rijden vanaf het schuine naar de grond aflopende dak op het Museumplein – haast een Dutch tilt – en schaatsen op bevroren grachten.

Voor mij, opgegroeid in Amsterdam, is de visuele traktatie een feest der herkenning. Bekende straten en pleinen vielen me op. Zelfs het huis waarin ik ben grootgebracht heb ik teruggezien. Ook een inkijkje in een appartement in de ‘wolkenkrabber’ op het Victorieplein – altijd al eens binnen willen kijken. Maar dat alles is bij een film als deze natuurlijk volstrekte bijzaak. 

Film om meer dan een keer te zien

Alles ziet er zo vanzelfsprekend en vloeiend uit. Hoeveel footage moet er wel niet geschoten zijn om tot zo’n fenomenaal eindresultaat te komen? Tegelijkertijd moet er gewoekerd zijn met de opnametijd, want alles is vastgelegd op analoge film. Je wordt overladen met gebeurtenissen, wat je als toeschouwer niet allemaal kunt bevatten. Doordat de vertellingen en beelden niet een op een corresponderen, schakel je voortdurend heen en weer tussen luisteren en kijken, met een groot beroep op je multitaskvaardigheid. Eigenlijk is dit bij uitstek een film die je meer dan een keer moet zien, maar nóg een keer een zit van vier uur is wat veel gevraagd.

De film is nu extra relevant door de recente (geo-)politieke ontwikkelingen. Oorlog in Oekraïne en het Midden-Oosten. Opkomend populisme met bijbehorende vijandigheid naar landgenoten die niet worden gezien als “echte Nederlanders”. Tot vijand verklaren van andersdenkenden. Stof tot nadenken. Niet alleen over het verleden maar ook over de huidige tijd. Een gelukkig uitgevallen timing van de film.

Bij uitstek voor het grote doek

Kortom, De bezette stad is een indringende caleidoscoop van een duistere periode. Het is weliswaar een lange zit, maar die lengte is functioneel. De gekozen vorm is uniek en werkt perfect. De persoonlijke vertellingen zijn aangrijpend, de cinematografie is subliem. Laat je daarom niet verleiden de film te bekijken op je telefoon of televisiescherm. Dit is bij uitstek een film voor het grote doek.