Expressieve en technische hoogstandjes – sopraan Keren Motseri en violist Joseph Puglia

Een hogedrukpan vol intense emoties, perfect gebracht, dat was het concert van sopraan Keren Motseri en violist Joseph Puglia op 14 april 2024 in Galerie Marzee. Zij vertolkten het werk Kafka-Fragmente uit 1985-1986 van de Hongaarse componist György Kurtág – een concert dat werd georganiseerd door Moderne Muziek Nijmegen.

Het duo arriveert een beetje verlaat bij Marzee door een klein oponthoud. Op de valreep had de krasse 98-jarige meester Kurtág de twee topmusici nog wat puntjes op de i voor de uitvoering meegegeven. Een herhalingsshot, als het ware, na hun bezoek vorige maand aan de componist in Budapest om hun vertolking te laten horen en samen met hem te finetunen. We hebben de primeur vandaag, want dit is de eerste keer dat ze het werk voor publiek uitvoeren, zo vertelt violist Puglia. 

Foto © Michiel Heffels

Krachtige, expressionistische compositie 

Kafka-Fragmente is een krachtige, expressionistische compositie van een klein uur, opgebouwd uit veertig microcomposities met lengtes van tien seconden tot een minuut of zes. Ondanks hun geringe lengte is elk deeltje een complete compositie. Het werk is expressionistisch in de zin dat het een intense muzikale vertolking biedt van de veelkleurige waaier van emoties, concepten en situaties die Franz Kafka heeft opgetekend in zijn dagboeken, brieven en notities. Puglia waarschuwt ons in zijn inleiding dat het een bijzonder uitdagend stuk is. Niet alleen voor musici om te spelen, vermoedelijk ook voor de luisteraars om te bevatten. Maar, voegt hij er verzachtend aan toe, de inspanning die we ons moeten getroosten is de moeite zeker waard: ‘het stuk is een meesterwerk’. De bezoekers hebben de waarschuwing niet nodig, merk ik. Naarmate het concert vordert wordt steeds duidelijker dat de muziek absoluut in de smaak valt bij het muisstille publiek.

Het begint met een ‘lesje’ 

Voordat het concert begint zet Puglia zijn didactische pet op. Hij illustreert hoe Kurtág de woorden van Kafka vertaalt naar het muzikale domein. Een week geleden gaf het tweetal een groep conservatoriumstudenten daarover een workshop – wat had ik daar graag bij willen zijn! Een van zijn voorbeelden is het eerste fragment, Die Guten gehn im gleichen Schritt…, met de tekst: “Die Guten gehn im gleichen Schritt. Ohne von ihnen zu wissen, tanzen die andern um sie die Tänze der Zeit’. De viool zet in met een regelmatig en langzaam, naar ik dacht spiccato gestreken tweetonig motiefje – inderdaad, ‘im gleichen Schritt’ (spiccato: de tonen worden van elkaar gescheiden gespeeld en de stok wordt na elke streek van de snaar gelicht). De sopraan valt in met een langzamer tempo. Terwijl de viool ijzeren Heinig zijn ritme behoudt, raakt de zang bij de woorden ‘im gleichen Schritt’ plots uit de pas met het vioolritme, hiermee onmiddellijk de woorden tegensprekend. Vervolgens danst de zang muzikaal om de violist heen – grillig in ritme en intervallen, waarna ze opeens weg is en de violist in enkele laatste streken de compositie met een open einde afsluit: de oneindige ‘Tänze der Zeit’ denk ik bij mezelf.

Foto © Michiel Heffels

Verontrustende sfeer

Zang en de vioolklanken gaan hand in hand. Ook al spreken ze elkaar herhaaldelijk tegen, samen versterken ze elkaar en versmelten tot één geheel.

De fragmenten ademen absurditeit, onverenigbaarheid, zoeken naar een levensdoel en gevoelens als vervreemding en angst... en óók humor. Neem het paradoxale fragment 13, Einmal brach ich mir das Bein (Chassidischer Tanz): “Einmal brach ich mir das Bein: es war das schönste Erlebnis meines Leben”. Weerslag van een miserabel bestaan?  Een existentiële herdefinitie? De interpretatie is aan de luisteraar. Of fragment 4 (Ruhelos): met een zwaar op de snaar gedrukte strijkstok, zoals voorgeschreven door de componist, laat Puglia zijn viool een ruwe klank voortbrengen. Met voortdurende dubbelgrepen speelt hij hectisch stijgende en dalende lijnen, met een losse pizzicatonoot als komma tussendoor. Zo ontketent hij een ware chaos op zijn instrument, samengepakt in niet meer dan dertig seconden. Er klinkt geen zang. Pas wanneer de viool zwijgt verzucht Motseri berustend ‘Ruhelos’ (de titel van het fragment). Net als het hele oeuvre van de auteur Kafka creëert de Kafka Fragmente van de componist Kurtág een verontrustende sfeer.

Foto © Thomas Wijsman

Technische hoogstandjes

Sopraan Motseri heeft het niet makkelijk. Grote en lastige intervallen. Veel dynamiek. Tal van snelle, springerige loopjes. Grillige wisselingen in dynamiek en emotionele sfeer en de uitdaging om de lading van Kafka’s fragmenten vocaal gestalte te geven. Toch oogt ze ontspannen en heeft ze veel aandacht voor het performance-aspect: ze zingt met haar hele lijf en met een olijke blik. Haar subtiele vibrato is mooi gedoseerd en goed getimed.

Ook violist Puglia krijgt het zwaar te verduren. Net als Motseri speelt hij lastige intervallen. Variërende ritmes en overgangen van lyriek naar hectiek of omgekeerd. Hij haalt een diversiteit van speeltechnieken uit de kast. Bijzonder veel dubbelgrepen, snelle passages, flageoletten, pizzicato, glissando’s en portamento’s (een variant). Attack-inzet, gevolgd door subito pianissimo. Brede streken, afgewisseld met staccato. Ook moet hij soms tijdens het spelen aan stemknoppen draaien, met een onheilspellend effect – alsof er niets aan de hand is speelt hij daarna naadloos verder met een goed gestemd instrument. Zorgvuldig gekozen zet hij verschillende vibratostijlen in.

Niet alleen leveren de twee technische hoogstandjes en werken ze uitstekend samen, het duo beleeft ook zichtbaar plezier aan het vertolken van de muziek. En als een fragment van zichzelf niet al (wrange) humor bevat, gooien ze het er als subtiel extra in. Aan het eind van een van de fragmenten keert Motseri zich naar de violist en als een ondeugend meisje ‘steelt’ ze een pizzicatotoon op een van de snaren.

Kortom… 

Alles bij elkaar genoten we van een geweldig muzikaal werk, schurend en ontroerend. Perfect gebracht door twee aan elkaar gewaagde topmusici. Terecht klonk na afloop ‘Bravo!’