Wim – Anselm – Wenders

Volgens de Volkskrant ‘een spirituele belevenis waar de 3D-ervaring zelden zo bevredigend is.’ Helemaal mee eens, sterker nog, ik werd helemaal omvergeblazen.

Anselm in door zijn onderwerp, de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer en door de briljante stijlkunst van Wim Wenders een werkelijk ‘Gesamtkunstwerk’ geworden. Een goede reden om ook anderen te vragen om over dit werkstuk, deze documentaire te schrijven. Ieder vanuit persoonlijke motieven en eigen invalshoeken. Zo is er inmiddels een serie korte bijdragen ontstaan, van onze vaste medewerkers, maar ook gastbijdragen van andere cinema professionals. En we gaan door tot 14 december. Waarom? Omdat dan de nieuwe speelfilm -geheel in Japan gedraaid- Perfect Days van Wenders in première gaat. Maar stiekem hopen we ook dat Anselm zeker tot die tijd in Nijmegen te bewonderen blijft.

Ted Chiaradia

Dit artikel breiden we de komende tijd geleidelijk uit, door elke paar dagen een nieuwe bijdrage aan de bestaande content toe te voegen. Lees de laatste updates door regelmatig langs te komen.

Dinsdag 5 december 2023

Anselm – Bloedmooi!

Freddy Sartor
Onze man in Brussel

Maakt de Duitse filmer Wim Wenders in zijn langspeelfilms geregeld plaats voor spiritualiteit – zie onder meer de klassieker Der Himmel Uber Berlin en het gloednieuwe Perfect Days – dan kiest hij met het oog op een documentaire voor regelrechte reuzen in het artistieke vak. Zo kwam hij bij de broers Skladanowski uit, Duitse filmpioniers voor het document Die Gebrüder Skladanowski (1995), bij de befaamde choreografe Pina Bausch voor Pina (2011) en voor The Salt of the Earth (2014) bij de Braziliaanse fotograaf Sebastiao Salgado. Daarna maakte hij een portret van de Amerikaanse schilder Edward Hopper voor Two or ThreeThings I Know About Edward Hopper (2020) en nu portretteerde hij voor Anselm zijn vriend en leeftijdsgenoot, de 78-jarige plastische kunstenaar Anselm Kiefer.

De Duitse kunstschilder en beeldhouwer, een van de belangrijkste beoefenaars van hedendaagse kunst, staat bekend als een onvermoeibare zoeker naar nieuwe inzichten.

In zijn monumentale werken – amusant om te zien hoe hij in het eigen atelier een fiets nodig heeft – staat hij stil bij de oorlog, de Endlösung en het schuldgevoel in naoorlogs Duitsland. Kiefers kunst is niet onomstreden. Hem is sympathie (!) voor het nazisme verweten toen hij in 1969 enkele zelfportretten maakte waarin hij de nazigroet bracht in enkele Europese landen. En in zijn monumentaal werk verwijst hij naar de architectuur van Albert Speer, de architect van Hitler.

Erkenning valt hem pas in de jaren ‘80 te beurt via de VS en Frankrijk waar hij sinds 2007 al zeven exposities kreeg. Anselm (Wim Wenders, 2023)

Als exponent van het neo-expressionisme heeft hij gekozen voor een eigenzinnige beeldtaal – met verwijzingen naar de mythologie, de geschiedenis, de filosofie en de literatuur. Om de kunstwerken van Kiefer enigszins te duiden heeft Wenders er flarden van de prachtige dichtkunst van Paul Celan (1920-1970) tussen gemonteerd. Celan (‘Graf in de wolken’), een overlevende van de holocaust en ‘het als Jood erg vond dat hij in het Duits moest schrijven’, heeft Kiefer altijd sterk beïnvloed. Anselm wijst er ook op dat Kiefer een leerling was van Joseph Beuys, die zijn mentor werd, de charismatische vertegenwoordiger van de innovatieve kunstbeweging Fluxus en geen onbekende in Nijmegen.

Kiefer denkt groots en werkt bij voorkeur op grote schaal. Dat moet Wenders hebben geïnspireerd tot zijn intrigerende document in 3-D.

Aan zijn kunst werkt Kiefer – een werk is nooit af – in zijn atelier in Croissy-Beaubourg (Seine-et-Marne): oude depots met een oppervlakte van 60.000 m². Wim Wenders neemt als het ware ons toeschouwers bij de hand en gidst ons langs Kiefers belangrijkste werk. Van de ene imposante ruimte naar de andere, om uiteindelijk te belanden in het Zuid-Franse Barjac, een zoveelste pleisterplek van deze eeuwig rondzwervende kei van een artiest.

Je ziet Kiefer vaak aan het werk. Fascinerend om zien. En dat geflankeerd door de poëzie van Celan (‘Wij zijn de vergetenen maar wij vergeten niet’) en de muziek van Leonardo Kussner. Bloedmooi!

Dinsdag 28 november 2023

Anselm Kiefer: een Sieg Heil voor de kunst

Jonatan Faber
Ugendaredacteur, filmliefhebber, filosoof

In de elfde eeuw formuleerde theoloog en filosoof Anselmus van Canterbury misschien wel het bekendste Godsbewijs uit de geschiedenis. Kort samengevat luidt het: God is perfect. Wat bestaat is beter dan wat niet bestaat. Dus moet God wel bestaan. Anders zou hij immers niet perfect zijn. Wim Wenders’ nieuwe documentairefilm Anselm gaat over een andere Anselmus. Kunstenaar Anselm Kiefer wordt als onderwerp gekozen. We krijgen te zien hoe de kunstenaar op spraakmakende manier probeert om te gaan met de horror van het Duitse verleden in de twintigste eeuw. Anselmus van Canterbury’s godsbewijs klinkt in het licht van de holocaust dof in de oren. Zo vroegen velen zich na de oorlog af of er nog een God kon bestaan na Auschwitz. Welk perfect wezen zou zoiets kunnen staan? En hoe moeten we omgaan met het besef dat de mensheid tot intens kwaad in staat is? De film wil ons laten zien hoe Anselm Kiefer het Duitse verleden met zijn kunst in context zet. 

In de film krijgen we beelden te zien van Kiefers kunstwerken, de man zelf en nagespeelde stukjes uit zijn leven. De dramatische werken van Kiefer worden indrukwekkend in beeld gebracht. We krijgen veel shots waarbij de camera om sculpturen heen draait terwijl we klassieke muziek horen. Ook krijgen we in voice-over de gedichten te horen waardoor Kiefer geïnspireerd is om enkele van zijn werken te maken. Anselm slaagt erin om een goed beeld te geven van het werk van een kunstenaar zonder dat je zijn werk in het echt te zien krijgt. Dit is niet makkelijk om te doen, en de film verdient er lof voor.Anselm (Wim Wenders, 2023)

De gehele film geeft blijk aan Wenders’ bewondering voor Anselm Kiefer. Hierdoor mist er zo nu en dan wat kritische distantie tot de controversiële punten van zijn werk. Kiefer maakt in zijn kunst veelvuldig gebruik van symbolen en ideeën uit de nazitijd. Hij wil het helingsproces van Duitsland kracht bijzetten door de nazisymbolen juist van hun kracht te ontdoen. Wanneer men nog altijd bang is om de symbolen uit het verleden te gebruiken kan het oorlogstrauma nooit helemaal verwerkt worden, is zijn idee. Een controversieel voorbeeld hiervan is Kiefers reeks Heroic Symbols. Hierbij maakte de kunstenaar op verschillende locaties foto’s van zichzelf, terwijl hij de verboden nazigroet bracht. We kunnen ons afvragen of Kiefer dit symbool inderdaad van zijn kracht ontdoet, of dat hij het juist weer extra kracht geeft door het gehate symbool opnieuw bruikbaar te maken in het openbare domein. 

De documentaire geeft een goede indruk van Kiefers werk als kunstenaar en de gedachte erachter. Wel lijkt Wenders zo nu en dan verblind te worden door zijn bewondering voor de kunstenaar. De film lijkt dan bijna een apologie te worden waarin Kiefer zijn critici antwoord kan bieden. We blijven met een grote vraag zitten. Kunnen tekens die symbool staan voor de moord op miljoenen mensen verantwoord in de kunst gebruikt worden? U kunt het maar beter zelf beslissen.  

Woensdag 22 november 2023

Wenders in 2D: gemiste kans

Frans Westra
Oud-directeur filmtheater Images in Groningen

Onlangs vulde ik de publieksenquête van Lux in. Het viel mij op dat daarin niet gevraagd werd naar een oordeel over de programmering. En dat, terwijl de filmprogrammering de hardcore van dit theater is. Geen oordeel gevraagd over de tarieven voor filmbezoek maar wel over de besteding in de horeca. Over dat laatste zijn we overigens best tevreden omdat er relatief veel kleine gerechten op de kaart staan, handig als je bijvoorbeeld meerdere films wilt zien.

Sinds enige tijd wonen wij in Doesburg en voelen we ons helemaal verwend met de mogelijkheid arthousefilms te kunnen zien in Deventer, Zutphen, Arnhem en Nijmegen. Dat is nog eens iets anders dan Groningen. Daar heb je alleen Groningen, Groningen en nog eens Groningen. Wij komen graag in alle vier de steden en kijken naar arthouse films in de drie grootste. In Zutphen gaan we naar repertoire cinema, waarmee Luxor aldaar een reputatie heeft verworven.Yella Rottländer en Rüdiger Vogler in Alice in den Städten (Wim Wenders, 1974)

Wij wilden in Nijmegen naar de film Anselm van Wim Wenders in 3D. In de publiciteit wordt sec gemeld dat ‘in de theaters van Lux’ deze film in 2D wordt vertoond. Daarmee wordt het onmogelijk deze film in de belangrijke stad Nijmegen te zien op de manier waarop de regisseur het bedacht heeft. Wim Wenders is een van de meest vooraanstaande Duitse regisseurs van de afgelopen halve eeuw en voor de film over Anselm Kiefer koos hij bewust voor 3D als filmformaat om het werk van Kiefer maximaal tot uitdrukking te laten komen. Wim Wenders is een icoon in de programmering van Lux en haar voorgangers. Het Filmhuis in Nijmegen werd in 1974 opgericht en hier werden in korte tijd belangrijke films van Wenders vertoond zoals Alice in den Städten, Im Lauf der Zeit en Falsche Bewegung. 

Met Fassbinder was hij de belangrijkste regisseur van het naoorlogse West-Duitsland. Wenders werd geboren in Düsseldorf en is een exponent van hetzelfde cultuurgebied waar Nijmegen in ligt. In Anselm speelt zijn achterneefje Anton een betekenisvolle rol als het kind dat het universum gaat ontdekken, in dit geval van Kiefer. Juist hierbij is het gebruik van 3D onmisbaar, om de belevingswereld optimaal te kunnen invoelen. Gemiste kans dus en eigenlijk ook wel een schande dat Lux deze film niet in 3D vertoont. Een kennelijk enigszins gegeneerde medewerkster zocht op eigen initiatief voor ons op waar Anselm op 3D te zien is. Buitengewoon netjes! We gingen naar Arnhem; de grote zaal zat behoorlijk vol. Ook in Deventer is Anselm in 3D te zien. Wat overigens wel opvalt bij bezoek aan Mimik in Deventer en Focus in Arnhem is dat Lux wel een opknapbeurt kan gebruiken. Dat zou goed passen bij een theater dat geopend werd door Catherine Deneuve. Een plaquette over deze zeer eervolle gebeurtenis zou overigens ook niet misstaan.

Anselm – Wim Wenders’ documentaire over kunstenaar Kiefer

Peter Verstraten
Donderdag 16 november 2023

Mijn eerste kennismaking met het werk van Anselm Kiefer was toen ik in 1986 de elpee Nova Akropola kocht van de Sloveense postpunkband Laibach (de Duitse naam voor hoofdstad Ljubljana). Voor hun hoes had Laibach het schilderij Innenraum gebruikt van de Duitse kunstenaar, die in dat jaar ook een tentoonstelling had in het Stedelijk Museum. Nu was Laibach een band die flirtte met allerlei nazisymboliek, maar op zo’n doordringende manier dat je begon te twijfelen of het wel ironisch was. En dat was de ‘grap’ van Laibach: de ironie moest niet te duidelijk zijn, want dat is risicoloos. De kijker/luisteraar moest zich afvragen of die lui wel te vertrouwen zijn, en daardoor dweepten ze opzichtig met fout gedachtegoed. Kiefer deed iets vergelijkbaars. Hij herschiep beelden die het naziverleden in herinnering moesten roepen, want, zo meende hij, dat is de enige manier om de confrontatie met dat verleden aan te gaan. Anders blijft de ellende maar onderhuids pruttelen en kan een fascistisch veenbrandje weer tot een vuur uitgroeien, volgens het adagium ‘zachte heelmeesters maken stinkende wonden’.

De kunst van Kiefer was aan de ene kant ernstig. Met zijn monumentaal grootse werken ‘imiteert’ hij de grootheidswaan van de nazi’s met hun protserige architectuur. Maar aan de andere kant was het werk van Kiefer immer een ironische provocatie, met als inzet dat een heropvoering van nazisymboliek nodig is om het uit te bannen. Het Duits heeft een fraai woord voor dit proces: durcharbeiten. De heropvoering van die nazisymboliek is zo pedant dat je die wel idioot moet gaan vinden.Anselm (Wim Wenders, 2023)

Met zijn documentaire, simpelweg Anselm genoemd, voegt Wim Wenders zich in die traditie. Wenders heeft altijd geworsteld met de idee dat hij een Duitse filmmaker is. Hij draagt geen schuld aan het oorlogsverleden, want geboren in augustus 1945, maar ook als naoorlogse Duitser tors je niettemin een beladen geschiedenis met je mee. Ga je populaire films maken, dan knoop je aan bij de besmette amusementsfilms die de nazi’s succesvol fabriceerden als propaganda. En dus liet Wenders zich graag inspireren door niet-Duitse invloeden, met name Amerikaanse B-films en road movies, waarbij het zoeken onderweg belangrijker is dan de bestemming.

De fascinatie van Wenders voor Kiefer laat zich raden: ook Kiefer, een paar maanden eerder dan Wenders geboren, vraagt zich permanent af: Hoe vormen mijn kunstwerken een poort naar de geschiedenis, die verbonden is met die vermaledijde Duitse identiteit? In Anselm wordt of het gigantische werk zonder commentaar getoond of we zien hoe Kiefer te werk gaat, maar Wenders onderneemt geen enkele poging tot een interpretatie of een verklaring. Want verklaren zou een valkuil zijn: dat geeft de kijker de indruk dat die grip krijgt op of inzicht in die duistere geschiedenis en precies dat is onmogelijk en onwenselijk. Die geschiedenis moet geadresseerd worden, maar moet ook op een raadselachtige afstand blijven: de duisternis van het fascisme kan nooit (te) licht worden, want dat draagt het risico van een terugkeer in zich.Anselm (Wim Wenders, 2023)

Wenders’ film stoelt op verwondering en bewondering voor Kiefer. Of zoals Wenders zelf aangaf: hij zelf was altijd een reiziger, zoekende, maar Kiefer had al vroeg de moed om het ‘beest’ van het fascisme in de mond te kijken. Van wat die moed aan sculpturale werken heeft opgeleverd, getuigt de documentaire Anselm.

Kortom, even opletten dames en heren van Lux. Uw theater maakt deel uit van een belangwekkende geschiedenis en moet dat ook blijvend uitdragen. Daarom is het zo jammer dat Anselm er niet in 3D te zien is. En in Museum Voorlinden is een schitterende Kiefer tentoonstelling.