Uitdagend klankenfestijn Ralph van Raat in Marzee

Ooit gaf pianist Ralph van Raat hier in Galerie Marzee zijn eerste concert, en sindsdien is hij een vaste en graag geziene musicus op dit podium. In een uitverkocht Marzee trad hij zondagmiddag 4 mei 2024 voor het zevenentwintigste achtereenvolgende jaar op. Niet alleen liet Van Raat opnieuw zijn excellente pianospel horen, en passant gaf hij een lesje over de historie van de muziek van John Cage en enkele geestverwanten, zich ontpoppend tot een inspirerende muziekdocent. Hij begint het concert dan ook niet zittend achter de vleugel. Staand voor het instrument belicht de pianist enkele essentiële aspecten van de muziek die hij vanmiddag zal laten horen.

Foto © Peter van Esch

John Cage

Music of Changes uit 1951 van de Amerikaan John Cage, pionier van de muziek van na de Tweede Wereldoorlog, klinkt als totale chaos, waarschuwt Van Raat. Niet verwonderlijk, want Cage liet bij het componeren van dit stuk het Chinese orakelboek I Ching beslissen over de structuur. Chaos dus, maar wat een prachtige chaos! Het stuk begint langzaam, met veel stiltes, en bouwt op tot een climax waarin eerdere elementen in versneld tempo en dicht op elkaar gestapeld terugkeren. Trefzeker en vingervlug gespeeld door Van Raat.

Foto © Peter van Esch

Toru Takemitsu en Tan Dun

Als een van de inspiratiebronnen voor Piano Distance (1961) van de Japanse Toru Takemitsu noemt Van Raat de shakuhachi, een Japanse fluit voor meditatieve muziek met lange, steeds van klank veranderende tonen, waarmee je naar verluidt dichter bij de natuur zou komen. Aandachtig luister ik naar de muziek. De klanken van de compositie komen en gaan in onregelmatige golven. Veel lang naklinkende tonen, met gelijktijdig droog klinkende loopjes of akkoorden. Ook gamelanachtige ‘kling-klong’ wandelende akkoorden. De shakuhachi-inspiratie herken ik niet, maar het stuk is van een intrigerende schoonheid – indrukwekkend en sober tegelijk.

Traces (1989/1992) van de Chinese componist Tan Dun, zo licht Van Raat toe, is geïnspireerd door drie willekeurige tonen van een fluitend raamkiertje die de componist tijdens een busreis hoorde – over toeval gesproken. Het werk kent veel stiltes, veel contrasten. Bijvoorbeeld in dynamiek, en stilte tegenover klank. ‘Maar’, verduidelijkt Van Raat, ‘dit stuk is eigenlijk yin en yang: alle tegenstellingen zijn in balans’. Lange noten worden afgewisseld met snelle noten, dissonantie met consonantie. Tijdens de uitvoering van het stuk horen we soms het ritmische geluid van toetsen, zonder klinkende snaren. Ook dat is muziek. Het stuk eindigt met stilte: Van Raats hand zweeft boven het klavier, klaar voor een laatste toetsaanslag – maar die blijft uit: zelfs stilte is muziek.

Foto © Peter van Esch

Salvatore Sciarrino

De Italiaan Salvatore Sciarrino, autodidact en van oorsprong beeldend kunstenaar, verklankt zijn visuele beelden tot muzikale composities. In Sonate nr. 2 (1983), dat klinkt als geschilderd met penseelstreken, volgen de akkoorden elkaar zo snel op dat het onderscheid tussen consonanten en dissonanten vervaagt. Wat je hoort is bruisende energie. Van Raat vergelijkt de opbouw met een naderende onweersbui, waarbij het geluid toeneemt van vaag gerommel in de verte tot een uitbarsting van klanken: ‘all hell breaks loose, je hoort nog wat gerommel en dan is het over’. Ook in dit stuk wordt het middenpedaal frequent gebruikt om tonen selectief te laten doorklinken. Van Raat speelt de wilde en agressieve compositie virtuoos, met snelle drieklankloopjes die bijna glissando's lijken, en perfecte articulatie.

Claude Ballif en Pierre Boulez

In Pièces détachées pour piano, opus 6 (1952-1954) demonstreert de Franse Claude Ballif zijn ‘metatonale’ stijl. Het is een mix van tonale en chromatische tonen met, anders dan bij seriële muziek, herhalingen en 'toespelingen op tonaliteit'. Maar, voegt Van Raat daar haast verontschuldigend aan toe: ‘het resultaat is behoorlijk atonaal’. Geïnspireerd door de frase ‘Sound and Fury’ uit Shakespeares Macbeth, ventileert het werk een explosieve boosheid, afgewisseld met momenten van introspectieve verstilling. De muziek biedt een boeiende reis langs klanken en emoties, meanderend tussen tonaliteit en chromatiek, consonantie en dissonantie. Het eindigt abrupt, als een monoloog die blijft steken in een half afgemaakte zin. 

Het laatste deel van het concert is de compositie van de Fransman Pierre Boulez Prélude, Toccata et Scherzo (1944), een vroege compositie die intense emoties van de Tweede Wereldoorlog weerspiegelt. Van Raat heeft het werk persoonlijk ontdekt in een Bazels archief, en van de familie van Boulez kreeg hij toestemming om het stuk te spelen. Het eerste deel van het werk bevat aanwijzingen zoals 'met de grootst mogelijke emotie', 'hijgend' en 'wanhopig', ingegeven door het stelselmatig verdwijnen van medestudenten, opgepakt door de nazi's. Het driedelige stuk varieert van boosheid en angst tot een volwassen muziektaal die, in Van Raats woorden ‘dissonant is tot op het bot’, met hier daar ook gamelan-achtige elementen. Typisch Boulez, aldus Van Raat: ‘hij start fuga-achtig maar laat vervolgens het thema uiteenvallen, alsof het ontploft’.

Foto © Peter van Esch

Tot slot

In de muziek van deze middag beluister ik, een handje geholpen door Van Raats uitleg, een interessant verschil met de meer klassieke muziekstijlen. Waar klassieke muziek bestaat uit ritmes en klanken, met stiltes als rustpunten, bestaat de muziek van vanmiddag uit stilte, gevuld met klanken.

‘Uitdagende muziek’ hoor ik na afloop van het concert. Midden in de roos, deze muziek geeft zich niet zo gemakkelijk gewonnen. Maar ga je de uitdaging aan… wat een klankenfestijn! Excellent gebracht door meesterpianist Ralph van Raat. Indringend, gespeeld met gevoel én precisie.