Moeten we dankbaar zijn voor complotdenken?

Moeten we dankbaar zijn voor complotdenken? Of het vrezen? Deze vragen dwarrelen, sinds de GrondFest-lezing van filosoof Harmen Ghijsen (Radboud Universiteit), genaamd Democratie en complotdenken, ergens in mijn achterhoofd.

Een unicum: tijdens het Prinsjesdagstukken-debat dit jaar verliet het kabinet de zaal, nadat onder meer het woord 'complot' was gevallen. Was de aantijging een ondermijning van onze democratie? De situatie en de uitspraken komen niet ter sprake in de LUX op 1 oktober 2022. Ze lijken echter wel als een soort stofdeeltjes licht zichtbaar tussen de regels door, tijdens de lezing die voornamelijk de vraag stelt: is complotdenken een gevaar voor de democratie?

Ghijsen schetst het stereotiepe beeld van een complotdenker, vaak ook wel weggezet als 'wappie': vergezochte complotten, slechte redenen aandragen, niet openstaan voor het “echte” verhaal. En met stip op één: irrationeel. Als countervraag werpt hij op: hoe rationeel zijn "wij' eigenlijk? Niet zo heel erg, blijkt uit onderzoek. We dragen vaak allemaal post hoc-redenen aan, hebben confirmation bias en trekken gewoonweg slechte conclusies.

Het stigmatiseren van een groep kan leiden tot polarisatie. Ook zorgt het ervoor dat iemands boodschap niet meer gehoord wordt, doordat die persoon wordt bestempeld met een bepaald beeld. Hierdoor mogelijk nóg gevaarlijker dan het complotdenken zelf, stelt Ghijssen.

In verband met de vrij korte lengte van de lezing – 15 minuten – en het niet aanhalen van actuele situaties, blijft de lezing enigszins plat (pun intended). Het roept echter wel een ontzettend interessante vraag op: moeten we dankbaar zijn voor complotdenken, doordat dat juist aantoont dat we in een democratie leven waar we kritisch mogen zijn op bijvoorbeeld kennisinstituten of de overheid? Waar we in twijfel mogen trekken? Dat we niet leven in een totalitaire staat zelfs? En dat het complotdenken ons duidelijk maakt waar mensen behoefte aan hebben in tijden van angst en onrust; uitlichten waar duiding ontbreekt?

Echter, wanneer we elke kennisinstantie op voorhand verwerpen of een enkele ongangbare kiezen, is dit toch ook wel zeer gevaarlijk. Vooral wanneer er ongegronde uitspraken gedaan worden op invloedrijke plekken.

Ik heb dus ook getwijfeld. En conclusies getrokken. Bevraag vooral deze conclusies. Mogelijk trek ik de verkeerde, heb ik geleerd.