‘Schemerleven’, menselijk drama in Nijmeegs decor

Pas als je een boek leest waarin Hatert en de Nonnenplaats, het Canisiusziekenhuis en de Waal voorkomen, realiseer je je hoeveel je van de topografie van met name Amsterdam geacht wordt te weten in de Nederlandse literatuur. Schemerleven, de derde roman van Jaap Robben, speelt zich af in en rond Nijmegen. Maar de topografie doet er minder toe dan de mentaliteit van die stad.

Je vindt het Nijmegen van nu kleinburgerlijk en bekrompen? Daar heb je vast goede redenen voor. Maar dan had je eens 60 jaar geleden moeten komen, in 1963. Het jaar waarin het zo hard vroor dat je over de Waal kon lopen. Schemerleven gaat over de bekrompenheid en burgerlijkheid die destijds in een giftige mix met het moralisme van katholiek-religieuze snit het leven van sommige mensen voor altijd vergalde.

Zoals het leven van de hoofdpersoon van deze roman, Ietje Buitink-Tendeloo. We ontmoeten haar in de huidige tijd in een verzorgingshuis. Ze is in de tachtig, kan niet meer goed voor zichzelf zorgen en haar man is plotseling gestorven. Door de verhuizing, het overlijden van haar echtgenoot, en door het om haar heen cirkelen van zoon Tobias met zijn zwangere vrouw Nadine, die veel zakelijke dingen voor haar beredderen, keert ze steeds mentaal terug naar het verleden, naar een periode van enkele maanden in 1963 waarin ze gelukkig was, maar haar ook een groot ongeluk overkwam.

Jaap Robben zet de roman kundig in elkaar. En hij kleurt locaties en emoties met een ruim palet. Hoewel hij zijn taal zuinig houdt blijft de dichter, die hij ook is, er altijd doorheen schijnen. Veel wordt verteld in dialogen. En zoals het een goed verhaal betaamt, ontrolt het drama zich in zijn eigen ritme uit tot volle omvang: Er was een grote liefde met een getrouwde man. Er was een zwangerschap. Er was die giftig-kleinburgerlijke roomskatholieke moraal die een ongetrouwde vrouw ‘in positie’ uitkotste, er de handen van aftrok.
Ietje wordt door haar ouders uit huis gezet, verliest haar baan en komt na omzwervingen hoogzwanger terecht in een krot aan de Nonnenplaats. Een erg dramatische en tragische teloorgang, zal een buitenstaander misschien denken. Maar Nijmegen had in 1963 inderdaad nog zulke vreselijke wijken vol onbewoonbare huizen.    

Ze baart uiteindelijk een kind. Maar waar dat blijft is één van de raadsels die in deze roman ontrafeld worden. Dat de vrouw hier levenslang door getekend blijft, ook al bouwt ze een nieuw maatschappelijk bestaan op, maakt Robben in Schemerleven heel invoelbaar. Het blijft tot het laatste spannend, en aan het eind zit een dikke snik verborgen.

Als ik een minpunt mag noemen van deze roman dan is het een zekere blanco gesteldheid van de hoofdpersoon. De afkeer, de schande, de religieuze verontwaardiging die over haar wordt afgeroepen, het overkomt de jonge Iet. Terwijl ze toch moet zijn opgegroeid in dezelfde dogmatische sfeer. Voelt ze geen behoefte om zich tot haar God te verhouden? Zich gedachten te maken over de oorbaarheid van haar handelen? Ook verder is Iet, van wie Robben de lichamelijke gevoelens - van seksuele lust in haar jeugd tot onhandig in je lijf wonen op hoge leeftijd - heel knap beschrijft, ook wat oningekleurd. Ze gebruikt zo goed als geen ouderwetse woorden, sterker nog, ook als jong meisje gebruikt ze best moderne en ingewikkelde spreektaal zoals "Heb je die fascinatie van je vader meegekregen," tegen haar minnaar. Ze werkt als bloemiste bij een bloemisterij en toch denkt ze later aan studeren aan de universiteit. Dat lijkt allemaal wat willekeurig.

Twee vermoedens heb ik hierover. De eerste is dat Robben een ‘universele’ vrouw heeft willen creëren. Op basis van uitgebreide research, die hij verantwoordt in het nawoord, wil hij een beeld schetsen van wat duizenden, zo niet tienduizenden, meisjes in die tijd moet zijn overkomen...er valt ergens een getal dat je zo kunt doorrekenen. In dat geval mag je wat slordig zijn in de personalia en het klopt wel met het ontbreken van individuele gewetensroerselen. Mijn andere vermoeden is dat de roman op een waar verhaal gebaseerd is. Van iemand die er niet mee naar buiten wil treden en/of dicht bij de auteur staat. Iemand van wie, om haar te beschermen, veel moest worden veranderd aan feitelijk herleidbare gegevens. Met als gevolg een vlak personage en wat inconsistenties.
Laat ik zeggen: het zou me niet verbazen. Zoals het me ook niet zou verbazen als Robben vanaf nu bij alle gesprekken over Schemerleven over dit onderwerp bevraagd zal gaan worden.