Verwelkte schoonheid: Een schitterend gebrek versus The Substance

De body-horror The Substance is geregisseerd door de Française Coralie Fargeat, maar wat nu als die door een man was gemaakt, of ‘erger’ nog, door een oude witte man als bijvoorbeeld Brian de Palma? Was het dan een film geweest waarover critici zouden zeggen: het verhaal over de keerzijden van het schoonheidsideaal is een smoes om vrouwelijke lichamen te objectiveren? En liggen de kaarten anders nu de film door een relatief jonge vrouw is gemaakt? En hoe zit dat dan met het qua thema vergelijkbare Een schitterend gebrek van Michiel van Erp?

Verhaal van Een schitterend gebrek in een notendop: Giacomo Casanova ontmoet op jonge leeftijd Lucia en is zo geraakt door haar uiterlijk dat hij belooft met haar te trouwen na terugkeer van een verplicht verblijf elders. Maar als hij weer aanklopt, houdt Lucia zich schuil voor hem, want haar gezicht is aangetast door de pokken. Zij zal de uiterlijke wonden bedekken door een masker en als zij Giacomo jaren later opnieuw ontmoet, heeft zij de naam Galathée aangenomen. De liefde heeft zij afgezworen, want wie kan er van een mismaakt gelaat houden? Vanaf nu verkoopt ze haar lichaam voor mannelijke lust. Giacomo ondertussen treurt nog immer om het verlies van zijn oorspronkelijke liefde en heeft zich als vrouwenversierder ontpopt. Elke vrouw is inwisselbaar geworden voor hem, omdat hij Lucia niet meer heeft kunnen terugvinden.

De film van Van Erp, gebaseerd op de gelijknamige roman van Arthur Japin, is gestructureerd rondom een culturele blik die patriarchaal van aard is. Lucia weet dat zij bewonderd wordt om haar uiterlijk, maar door haar verwelkte schoonheid weet zij ook dat mannen haar negeren. Zij beziet zichzelf met ogen van een patriarchale samenleving: in haar ogen is zij een gemankeerde erotische verschijning. Mannen begeren haar enkel voor zover zij haar pokken afdekt. Alleen met een masker kan zij zich in eerbiedwaardige kringen staande houden. Als zij zich laat nemen door een man die haar gezicht een keer zonder masker ziet, noemt hij haar een ‘monster’ en weigert te betalen voor de verleende diensten.

Te braaf

Vanwege haar gebrek kan Lucia enkel nog in de mazen van de samenleving opereren, bijvoorbeeld in het ‘spinhuis’. De enige die haar pokkengezicht zal aanvaarden, is veelzeggend genoeg een ouder heerschap van wie wij in het begin zien dat hij als betalende klant niet kan presteren in bed. Oftewel, de enige man die haar niet strikt op erotische gronden beoordeelt, is (half) impotent. En verder zijn er wat vrouwen met een licht feministische inslag die op haar inpraten om het schoonheidsideaal los te laten.

Maar hun boodschap dat schoonheid van binnen zit, dringt niet daadwerkelijk door tot Galathée. Immers, als Giacomo haar niet herkent bij hun hernieuwde kennismaking, is zij te zeer gevleid dat hij is blijven zoeken naar haar, die ooit Lucia was. Galathée houdt het mysterie in stand en verheft het vergane beeld van Lucia tot ideaal. Misschien wil Een schitterend gebrek een kritiek zijn op de opgedrongen criteria van schoonheid, maar het overstijgt die kritiek nergens. En misschien wil de film graag subtiel zijn met zijn voortdurende lofzang op het mooie van mysteries, maar hij is een veel te ‘uitleggerige adaptatie’, zo stelde Berend Jan Bockting terecht in de Volkskrant. En misschien wil de film gedurfd en pikant zijn, maar hij is te braaf. Zo braaf dat of die door een vrouw of een man gemaakt is, nauwelijks nog relevant is.

Geadoreerd als ster

Die braafheid valt vooral op als je Een schitterend gebrek afzet tegen The Substance, die ook maatschappelijke ideeën omtrent schoonheid tegen het licht houdt. Voor een film die 140 minuten lang is, is de insteek tamelijk ongecompliceerd. Als vrouw van begin vijftig wordt Elisabeth Sparkle te oud gevonden door de mannelijke producenten om haar succesvolle aerobic-programma te blijven geven. Ze wordt geadoreerd als een ster met grote posters, maar haar roem zal snel tanen, vreest ze. Dus volgt ze een mysterieuze verjongingskuur en dat gaat, uiteraard, faliekant mis. Kortom, zo luidt de ‘les’: verzet je niet geforceerd tegen veroudering, maak jezelf niet tot slachtoffer van schoonheidsidealen.

Het is geen verrassende strekking, maar laten we de verhaalstructuur nader beschouwen. Omdat het vrouwentoilet geblokkeerd is, gaat Elisabeth naar het mannentoilet en hoort hoe haar mannelijke baas spottend over haar leeftijd spreekt. Dit moment wakkert haar onzekerheid over haar uiterlijk aan, en dat wordt bevestigd door haar vertwijfelde blikken in de spiegel, door haar staren naar de billboard met haar beeltenis naast de autoweg – en dat gestaar leidt bijna tot een fataal ongeluk.

Verloren zelfwaarde

In The Substance draait het om een tweedeling. We hebben Elisabeth als publieke persoon, die wordt beoordeeld op haar uiterlijk. Zij is onderworpen aan een culturele blik die door mannen wordt gedomineerd. Maar nadat zij zich met een goedje heeft geïnjecteerd, creëert zij een jonge versie, Sue. De truc werkt alleen onder heel strikte voorwaarden, onder meer dat zij elkaar om de week afwisselen, en geen dag later.

Maar nu heeft Elisabeth in feite alleen nog zichzelf: zij is uit het publieke domein getreden. Zij komt nu enkel nog buiten om bij een onbemenst kantoortje met kluizen de benodigde substantie op te halen. Zij wil zich ook niet nader laten bekijken, omdat zij haar verschijning alleen nog maar kan ijken aan de criteria die zij gewend was. Zij is ervan overtuigd dat iedereen haar oud en (dus?) lelijk zal vinden, en daarmee heeft zij haar zelfwaarde verloren. Dat er een jonge replica succes boekt (met wie zij zich in feite één zou moeten voelen), geeft haar geen voldoening.

Als The Substance een betere film is dan Een schitterend gebrek komt dat doordat Fargeat haar film durft te laten ontsporen. Er zal een moment zijn waarop een totaal vervormde Elisabeth zich aan een groot publiek presenteert dat op haar ‘monsterlijke’ gedaante reageert met een oproer. En dat leidt tot scènes die uitmonden in ‘ranzige’ body-horror, zoals Jonatan Faber al memoreerde in zijn recensie op ugenda.nl.

David Cronenberg

Hoe zit het met het kritisch gehalte van Fargeats The Substance? Is het inderdaad een feministisch traktaat? Dat moeten we wellicht niet overdrijven. Zouden er kijkers zijn die naar aanleiding van deze film denken: nou, ik stop met botox, met plastische chirurgie of andere schoonheidsbehandelingen? Vast niet, want die kijkers redeneren: wat ik doe, is tamelijk bescheiden en lang niet zo extreem als wat The Substance laat zien. Daardoor kleeft er nauwelijks een afschrikwekkende werking aan het lot van Elisabeth.

Maar het beviel me wel dat Fargeat niet op veilig speelt. Je krijgt als kijker serieus wat te verhapstukken, net zoals dat het geval is bij de betere David Cronenberg-films. The Substance appelleert voortdurend aan een culturele, mannelijke blik – met name gerepresenteerd door televisieproducent Harvey – maar door de overdreven ranzigheid wordt die blik geïroniseerd, en dat maakt de film kritisch, of beter, een beetje kritisch.

The Elephant Man

Het is verleidelijk om de slotakte van The Substance te vergelijken met David Lynch’ The Elephant Man (1980), maar indien we dat doen, valt de vergelijking in het voordeel uit van de film van Lynch, simpelweg omdat die meer gelaagd is dan Fargeats body-horror. Zoals de Franse criticus Serge Daney ooit betoogde zijn er ‘drie blikken’ in het in zwart-wit geschoten The Elephant Man over een man met een zwaar verminkt voorkomen. Ten eerste is er de vernederende blik van een betalend publiek dat zich vergaapt aan John Merrick als een kermisattractie.

Ten tweede is er de uiterst vriendelijke dokter Treves die de altijd honds behandelde Merrick op zijn gemak wil laten voelen en hem onderbrengt in een ziekenhuis. Hij laat hem een gesprekje voeren met een oudere collega, maar het zijn ingestudeerde antwoorden. Hij nodigt hem bij hem thuis uit en Merrick is dankbaar voor de gastvrijheid. Maar de dokter realiseert zich dat hij dit vooral doet om aan de buitenwereld te laten zien: kijk, eens wat een goed mens ik ben en hoe empathisch ik ben.

Ten derde is er de beroemde theaterdiva die in de krant leest hoe intelligent Merrick blijkt te zijn. Als ze hem opzoekt, lezen ze samen Shakespeare en noemt zij hem ‘Romeo’, waarna ze haar nieuwe ‘vriend’ op de wang kust. Later zal de dokter Merrick meenemen naar het theater waar hij in de koninklijke loge mag plaatsnemen. Na een toespraak door de theaterdiva krijgt hij een staande ovatie van het aanwezige publiek. Even beduusd als nazinderend van genot zal hij zich te ruste leggen.

The Substance is onthaald als een belangrijke film van deze tijd, en dat lijkt mij hoogstens een klein beetje terecht, maar de verfijnde nuance van Lynch’ The Elephant Man blijft al met al een slag prikkelender.