Stadslui: Mike Leigh versus Paolo Sorrentino

De werkmethode van de Britse filmmaker Mike Leigh staat haaks op die van iemand als Alfred Hitchcock. De laatste had alles tot in detail uitgedokterd voordat die begon te draaien: acteurs moesten uitvoeren wat hij had bedacht. Bij Leigh krijgt een film al improviserend vorm. Hij gaat maandenlang repeteren met zijn cast en uit de samenwerking komt de film voort. Dat verklaart ook waarom de toon zo kan verschillen van film tot film, van zwartgallig tot schijnbaar ongegeneerd vrolijk. Bij uitbreng van zijn nieuwe Hard Truths, te zien vanaf donderdag, biedt Ugenda u, naast de column van collega Ted Chiaradia, twee keer Leigh – met andere accenten.

Weinig films zijn zo cynisch als Leighs Naked (1993). Johnny vertrekt platzak vanuit Manchester naar oost-Londen en belt aan bij het studentenhuis van een voormalige vriendin. Hij heeft een lak-aan-alles mentaliteit en gedraagt zich ronduit bruut. De liefde bedrijft hij op agressieve wijze. Bovenal is hij een sarcastische spraakwaterval, die iedereen te pas en te onpas met zijn theorieën om de oren slaat. ‘Het goede bestaat om door het kwaad verpest te worden, daarom is God slecht.’

Johnny verkondigt aan de nachtwaker van een groot gebouw – een ‘postmoderne gaskamer’ – dat het einde van de mensheid in haar huidige, materiële vorm aanstaande is. En hij is in alles recht voor zijn raap: als de nachtwaker zegt dat die in reïncarnatie gelooft, zegt Johnny: verspreidde jij in je vorige leven ook al zo’n verderfelijke zweetstank? Hij kletst een plakkaatplakker zozeer de oren van de kop dat die hem in elkaar trapt. Daarna wordt hij door een stel onverlaten flink afgetuigd, waarna hij in het studentenhuis van zijn ex voor onderdak aanklopt. Wellicht komt de duistere toon van Naked voort uit het gebrek aan familiebanden. Elk personage is volstrekt op zichzelf aangewezen, en dat geldt ook voor de narcistische huiseigenaar die het studentenhuis binnenvalt.

Sleutelshot van acht minuten

In zijn wellicht grootste succes Secrets & Lies (1996) verkent Leigh juist familiebanden in de arbeidersklasse. Er kan onderlinge sores zijn, maar je hebt in ieder geval nog (iets aan) elkaar. Monica is gefrustreerd vanwege kinderloosheid, terwijl haar zus Cynthia kibbelt met haar dochter Roxanne, onder meer over haar vriendje. Broer Maurice houdt zich afzijdig, maar wil een familiebarbecue organiseren voor Roxannes eenentwintigste verjaardag.

Tegen die tijd heeft zich een nieuw familielid bij Cynthia gemeld. De zwarte vrouw Hortense werkt als optometrist en behoort tot de middenklasse. Zij blijkt geadopteerd en zoekt haar biologische moeder. Ze komt bij Cynthia uit, die verbaasd is vanwege de huidskleur. Hoogtepunt van de film is een acht minuten durend shot waarin ze bij hun eerste ontmoeting samen thee drinken in een café bij Holborn metrostation. Aan haar broer vraagt ze of een goede vriendin mag aansluiten bij de familiebarbecue, de centrale gebeurtenis waar ‘geheimen en leugens’ aan de oppervlakte komen.

Leigh was zich goed bewust van de problemen die adoptie met zich kan meebrengen: vroeger werden in Engeland vaak zwarte baby’s afgestaan. Dat het met lof overladen Secrets & Lies zo’n snaar wist te raken, kwam vooral door het feit dat het traumatische van adoptie wordt gecombineerd met een optimistische insteek: Roxanne vindt de halfzus een verrijking. De slotsom van de film valt ook positief uit: men trekt de conclusie dat de waarheid uiteindelijk het minste pijn doet.

Happy-Go-Lucky en Another Year

Happy-Go-Lucky lijkt in Leighs oeuvre de meest opgewekte film van allemaal, maar is dat ook zo? Zelfs bij tegenslag, zoals een gestolen fiets, blijft de dertigjarige kinderjuf Pauline (‘Poppy’) goedlachs: ze vindt het alleen jammer dat ze geen afscheid heeft kunnen nemen van haar rijwiel. Ze beziet alles zozeer van de zonnige zijde dat het met name haar rijinstructeur Scott tot waanzin drijft. Als hij haar duidelijk maakt dat haar hoge laarzen ongeschikt zijn voor de rijlessen, lacht ze erom: ze doen het anders heel goed op de dansvloer. Tot zijn ergernis heeft Poppy ze bij elke les weer aan. En ze spot met ‘En-ra-ha’, Scotts gouden ezelsbruggetje, om haar aan autospiegels te herinneren.

Door haar voortdurende kwinkslagen denken mensen dat Polly nooit iets serieus neemt, en kunnen ze verstoord reageren. Maar dat is nu precies het rake punt van Leighs komedie: iemand met een permanent vrolijk humeur kan een ontregelend effect hebben op de omgeving. Men weet niet zo goed welke houding aan te nemen tegenover een dergelijk goedgemutst personage. En dus gaat men Polly soms ongevraagd advies geven, of uitleggen hoe verrot de maatschappij in elkaar steekt.

Maar misschien heeft Leighs nieuwe film Hard Truths wel het meeste raakvlakken met Another Year (2010). Tom en Gerri hebben al dertig jaar een rimpelloos huwelijk. Voor vrienden en familie zijn ze een baken van rust, en ieder van hen grijpt de kans om bij dit tevreden echtpaar allerlei persoonlijke misère te ventileren: Mary’s grote liefde was getrouwd; de corpulente Ken, met zijn ‘Less Thinking, More Drinking’-shirt drinkt en eet te veel uit verveling en eenzaamheid; Toms broer Ronnie is net zijn vrouw verloren en leeft in onmin met zijn zoon.

Hard Truths

Leigh heeft weliswaar andere, en ook succesvolle films gemaakt, zoals Mr. Turner, een biopic over de grommende, negentiende-eeuwse kunstschilder William Turner, of Vera Drake over een vrouw die in het Engeland van de jaren vijftig zwangere vrouwen heimelijk bijstaat bij een abortus. Maar Hard Truths sluit het beste aan bij de vier bovengenoemde films, te meer omdat die ook steeds een eigentijds Londen als setting hebben.

In Hard Truths is kapster Chantelle, moeder van twee dochters, de stabiele factor, zoals Tom en Gerri dat zijn in Another Year. Chantelle is de zus van Pansy, die de feitelijke hoofdrolspeelster is. Pansy is getrouwd met een loodgieter en heeft een volwassen zoon die in haar ogen alleen maar lanterfant. Net als Johnny uit Naked is Pansy een aartsmopperaar. Ze vaart uit tegen alles en iedereen – tegen een verkoopster in een meubelzaak, tegen vrouwen in de kassarij. Ze beledigt de tandarts en ze is ontevreden over de vervangster van haar dokter, volgens haar ‘een piepende muis met een bril’. Als die zegt dat ze al vijf jaar arts is, zegt zij: dan heb je nog steeds langer gestudeerd dan dat je in de praktijk werkt.

Onlangs werd de trailer vertoond in een filmtheater, en een vrouw achter me was nog steeds om Pansy’s opmerkingen over een babypakje met zakken aan het lachen, toen de hoofdfilm al begonnen was. Maar achter Pansy’s gevatte geklaag gaat een pijn schuil, die tot uiting komt op Moederdag als ze met Chantelle naar het graf van hun moeder gaan. Dan komen de ‘harde waarheden’ aan de oppervlakte, die volgens Secrets & Lies moeten worden uitgesproken om de pijn draaglijk te maken.

Paolo Sorrentino

Terwijl de nieuwe Leigh gepaard gaat met de heruitbreng van Secrets & Lies, wordt bij de lancering van Parthenope, de nieuwe van Paolo Sorrentino, ook zijn grote succes La grande bellezza (2013) weer vertoond, aanstaande zondag 9 maart in LUX. In Cannes waren critici zeer verdeeld over Parthenope en Filmkrant noemde de film een ‘haast perverse mannelijke fantasie’, met een mooie vrouw als belichaming van de stad Napels. Zij is het object van ‘adoratie van de mannen om haar heen’. Dat klinkt als een doorgeschoten versie van eerdere films zoals Youth (2015) en dus ook La grande bellezza, in mijn ogen een overschatte film.

In Italië werd La grande bellezza aanvankelijk als ‘heiligschennis’ ontvangen. Wil Sorrentino La Dolce Vita (Federico Fellini, 1960) naar de kroon steken met zijn zedenschets over het Romeinse leven? Fellini’s hoofdpersoon wordt heen en weer geslingerd: moet hij politieke idealen nastreven of zich overgeven aan het plezierige, zij het onnutte leven als society-journalist? Hij komt er niet uit, en Martin Scorsese noemde het een film over wanhoop zonder dat de film ooit zelf wanhopig wordt.

De hoofdpersoon in La grande bellezza is, daarentegen, een uitgebluste, oudere man, die het moderne Rome als een lawaaierige en lege stad ervaart. Alleen het oude Rome heeft nog allure in zijn ogen (kerkmuziek in plaats van techno-pop; Renaissance-kunst in plaats van performance art). Hij geeft af op de holle pretenties van de personages om hem heen (behalve op de mensen zonder ambities, zoals de huishoudster of de stripteasedanseres).

La grande bellezza is een nostalgische film, waarin de decadente hoofdpersoon mijmert over jeugdliefde Elisa die hem veertig jaar geleden geïnspireerd heeft tot een succesvolle roman. Als hij bij haar dood hoort dat hij haar grote liefde is geweest, kan hij zich eindelijk tot een vervolg aanzetten nadat hij via een 104-jarige non ‘de stilte en het sentiment’ dat onder ‘het gekwebbel en het lawaai’ verborgen ligt, heeft herontdekt. Dan verschijnt ook weer de beeltenis van een jonge Elisa op zijn netvlies.

Dat La grande bellezza zo gevierd is, heeft grotendeels te maken met het superbe camerawerk: Rome ziet er ontstellend mooi uit, en dat wordt aan het begin geaccentueerd door de toerist die flauwvalt als hij de schoonheid van de stad wil fotograferen. Maar die ‘grote schoonheid’ verbloemt dat er een verduiveld kitscherig verhaal onder schuil gaat.