De dans van Natasja – Visuele grillen

Perfect Days van Wim Wenders en De dans van Natasja van Jos Stelling, momenteel allebei te zien in LUX, hebben als gemene deler dat ze kalm voortkabbelende films zijn. Terwijl Perfect Days overwegend lof krijgt toegezwaaid, is het commentaar op De dans van Natasja tamelijk zuinig. Wat vormt daarvan de achtergrond? (Deze analyse is niet vrij van spoilers).

Perfect Days is opgehangen aan de dagelijkse routines van hoofdpersoon Hirayama, toilettenschoonmaker van beroep in Tokio. Hij leeft volledig in het heden, met als een van zijn motto’s: ‘Volgende keer is volgende keer. Nu is nu.’ Er zijn nauwelijks gebeurtenissen: de liefdessores van een jonge collega; een van huis weggelopen nichtje komt logeren, ‘schaduwtikkertje’ met een kankerpatiënt. Trouw schreef in de recensie: ‘Skip je cursus mindfulness en beweeg mee door Wenders’ rustgevende Tokio’. Mooie film inderdaad, maar ik plaatste als kritisch terzijde in een eerdere bijdrage dat de film enkel zo utopisch kan ogen indien je accepteert dat Hirayama, met zijn anti-materialistische instelling, los van een sociale context kan opereren. Hij woont in een hectische stad, maar alles rondom hem is gemoedelijk. Niemand die misbruik wil maken van zijn goedheid. In zo’n stressvrij universum kunnen we ons allemaal wel tevreden stellen met het geluk dat in kleine dingen schuilt. Perfect Days (Wim Wenders, 2023)

Tegenpool

Afgezien van het meanderende ritme is Stellings in zwart-wit gedraaide De dans van Natasja in bijna alles de tegenpool van Perfect Days. Het is een in weemoed gedrenkte film, die volop aan een verleden refereert en waarin personages voortdurend met afscheid nemen worden geconfronteerd. De eerste helft van de film, die niet aan tijd- of plaatsaanduidingen doet, roept herinneringen op aan een oud-Hollandse jaren ’50 setting. Maar niets in de film is naturalistisch; de katholieke priesters in het strenge internaat zijn karikaturale figuren; Gene Bervoets schmiert opzichtig als vader van het niet-sprekende jochie Daantje. Het decor met zijn volstrekt lege straten oogt kunstmatig, en ondanks het overdadig schone universum gebeuren er de meest idiote ongelukken in een vloek en een zucht: de buurman valt dood van de ladder; man met hondje wordt pardoes omvergereden; een ex-minnaar van Natasja dondert door een deuropening; de stiefvader van Daantje verliest de macht over het stuur als het jochie de pruik van zijn hoofd trekt. Typisch bij al deze ongevallen is dat we ze op de geluidsband horen, maar niet of nauwelijks zien gebeuren. We krijgen het resultaat, zoals een halsband op straat; moeder en stiefvader onder een laken.De Dans van Natasja (Jos Stelling, 2024)

Visuele miniatuurtjes

Ronald Rovers noemde in Trouw de film van Stelling nogal richtingloos en als hij daarmee bedoelt dat een strakke narratieve logica ontbreekt, dan valt daar weinig tegen in te brengen. Maar een zekere mate van plotloosheid past binnen het oeuvre van Stelling, die graag denkt in termen van auteurscinema. Hij streeft een herkenbare stilistische aanpak na, waarbij eerder visuele miniatuurtjes worden gecreëerd dan heldere verhaallijnen. Naar het idee van Stelling is het Nederlandse filmklimaat altijd onder een Calvinistische invloed gebleven, waarmee hij bedoelt dat we in Nederland graag dingen uitgelegd willen hebben. ‘Calvinisten’ houden van taal, omdat zij menen dat tekst tot een heldere betekenis kan worden herleid – we zijn een land van exegeten, van tekstuitleggers. Beeldtaal neigt echter tot ambiguïteit, omdat (bewegend) beeld altijd voor velerlei interpretatie vatbaar is.

Hoofdpersonages in films van Stelling zijn doorgaans zwijgzame types, soms omdat ze kampen met taalbarrières. In De wisselwachter (1986) krijgt de titelheld bezoek van een Française die per abuis bij een niet-courant stationnetje is uitgestapt. Zij spreken niet met elkaar, behalve dat zij zich het woord ‘dégoutant’ (smerig) laat ontvallen bij het drinken van de aangeboden koffie. Hij zal denken dat het haar naam is. Zelfs één enkel woord kan bij Stelling al een bron van misverstanden zijn.

Laatste voorbeeld van Stellings poëtica

In De dans van Natasja, zijn elfde en allerlaatste film van zijn carrière, biedt de achtenzeventigjarige Stelling een laatste voorbeeld van zijn poëtica, maar met als variatie dat we in het begin een overvloedige voice-over horen van Daantjes moeder (Hadewych Minis). Typerend genoeg opent die vertelstem met taaltwijfel: ‘Hoe vind ik woorden voor wat ik voel?’ Soms is de voice-over zo overvloedig dat er bizarre herhalingen zijn. ‘Vader had met niemand iets te maken – ook niet met de buurvrouw,’ waarna vader gelijk daarop zegt: ‘Ik heb met niemand iets te maken – ook niet met de buurvrouw,’ waardoor Stelling lijkt te spotten met het idee van een voice-over. Maar moeder vertelt haar zoontje ook een sprookje over een lief, eenzaam jongetje dat een lief, eenzaam meisje moet zien te vinden, waarna een dwerg met een bochel de weg zal wijzen. Moeder drukt Daantje op het hart om te geloven in zulke sprookjes.

De tweede helft van De dans van Natasja laat zien dat de volwassen versie van Daantje (Willem Voogd), die met grote ogen de wereld bekijkt, dat geloof serieus neemt. Als hij eenmaal Natasja in het café heeft gezien, volgt hij haar overal. Spreken doet hij nog steeds nauwelijks. Natasja is zozeer teleurgesteld in de liefde dat ze terug wil naar Rusland. Ze steelt twee auto’s, ze wordt bij het liften beroofd van haar koffers, in de trein wordt er geld van haar gestolen door een lezer van Poesjkin-gedichten. Zulke scènes worden meer gesuggereerd dan getoond. Als Natasja en Daantje een jas stelen, horen we enkel het alarm afgaan en zien we het label aan zijn jas bungelen.

Hallucinatie

Omdat Daantje geen paspoort bij zich heeft leert Natasja de jongeman, die ze ‘Daniil’ noemt, ‘dit is mijn moeder’ te zeggen in het Russisch in de hoop dat douaniers een oogje toeknijpen. Dankzij die truc eindigen ze bij een aftands stationnetje waar het bordje hangt met ‘eindpunt’ – het betreft de enige bij naam genoemde plaats in de film, Roebotsovk, in het zuiden van Siberië, waar de datsja van haar inmiddels overleden oma staat. Aldaar ontmoeten ze de rare snuiter Igor (Jan Bijvoet) en deze gebochelde Igor, zo openbaart het eindshot, blijkt een figuur te zijn op een schilderij dat vroeger op Daantjes slaapkamer hing. In de datsja krijgt Daniil een hallucinatie waarin hij ‘ziet’ hoe een jonge Natasja een balletdans opvoert dat haar oma altijd zo met trots vervulde, terwijl we in de proloog hebben gezien hoe die jonge Natasja door een strenge lerares uit de groep wordt geplaatst, omdat ze uit de maat beweegt.

Associatieve cinema

Stellings films zijn gedreven door verbeeldingskracht. In het algemeen kunnen kijkers zich daar goed aan overgeven, zie het enorme succes van Harry Potter. Maar Harry’s universum heeft zijn eigen heldere conventies die een voor de vele liefhebbers navolgbare logica creëren. Je hoeft de conventie maar te kennen (bijvoorbeeld wie er eventueel in een dier kan transformeren) om de oorzaak-gevolgrelaties te begrijpen.

Stellings cinema, daarentegen, is associatief van aard: het is aan de kijker verbanden te leggen. Die dient zelf in te vullen waarom Daantje niet spreekt, waarom hem de gedesillusioneerde Natasja opvalt, waarom Igor doet wat hij doet. Dat draagt het risico in zich dat het tot schouderophalen leidt, maar de voor Stellings film ideale kijker is degene die de wereld net zo verwonderd waarneemt als Daantje/Daniil. Die staart naar een magische wereld die kaal, leeg en soms idyllisch oogt, zeker als de trein door het Russische landschap voert. Rustige piano-ouvertures en soms zacht esoterisch gezang suggereren een paradijselijk universum, waardoor je nauwelijks doorhebt dat er veel navrante scènes vol wreedheid zijn. 

Te grillig? Oordeel zelf

Die wereld in De dans van Natasja is omgekeerd aan die van Perfect Days waar te midden van het drukke stadsgewoel van een eigentijds Tokio van een weldadige rust sprake is. Wenders’ film is geschikt voor hen die naar mindfulness hunkeren; in het geval van de wereld van Stelling dienen kijkers de geest open te zetten voor visuele grillen die zich niet laten intomen door talige logica. Of dat u te grillig is, daarover mag u zelf oordelen.