The Birds – film zonder vogels

Is The Birds (Alfred Hitchcock, 1963) een film die men geneigd is te onderschatten? 

Toegegeven, de verhaallijn is behoorlijk dun. Er gebeurt niet veel meer dan dat allerlei personages door meeuwen worden aangevallen. En, inderdaad, de special effects ogen volgens hedendaagse maatstaven gedateerd. Maar wilt u zich ervan overtuigen hoe Hitchcock de filmtaal tot in de finesses beheerst, aanstaande zondag wordt The Birds eenmalig vertoond in LUX (zonder ondertiteling).

Film ‘zonder vogels’

De Sloveense cultuurfilosoof Slavoj Žižek verdedigde de schijnbaar boude stelling dat Hitchcocks film ‘zonder vogels’ is. Hij baseerde zijn betoog op een beroemde shot-per-shot analyse van Raymond Bellour. Die had op zo’n negentien minuten na het begin een scène geselecteerd waarin Melanie met een bootje twee parkietjes (‘love birds’) naar Mitch brengt in het voor haar onbekende plaatsje Bodega Bay. Het moet een stiekeme verrassing zijn, maar door een eerdere ontmoeting zal hij weten dat ze van haar afkomstig zijn. De hele scène is als volgt opgebouwd: we zien een shot op Melanie (zij is dus in beeld); volgend shot wordt getoond vanuit haar ogen (zij is dan zelf niet in beeld), en dat wordt voortdurend zo afgewisseld. Klassieker kan niet. Bellour wijst op de shots die dit patroon doorbreken. We zien een keer een close-up van een envelop: dat is te dichtbij voor haar ogen. En op de terugweg met haar bootje ziet Melanie in de verte dat Mitch thuiskomt. Plots is de camera bij Mitch die een verrekijker heeft. Nu kijkt hij door die verrekijker en ziet Melanie in de verte. Daarna zijn we weer bij Melanie: zij observeert hoe Mitch in zijn auto snel om het meer heen rijdt en eerder bij de kade is dan zij. We zien hoe Melanie bijna aanmeert, en het volgende shot zou dan logischerwijs Mitch tonen die haar uit haar bootje wil helpen. Maar we krijgen plots een shot vanuit de lucht: Melanie ziet niet hoe een meeuw een duikvlucht maakt en haar belaagt. Dit is de allereerste aanval in de film. Maar wat betekent het dat we precies op dit moment de meeuw een aanval zien inzetten, terwijl we hadden verwacht dat Mitch Melanie zou opvangen?

The Birds sluitstuk van een drieluik

Kijk naar de voorafgaande Hitchcock-films, zo stelde Žižek. In North by Northwest (1959) gaat de door Cary Grant gespeelde reclameman gebukt onder een extreem dominante moeder, die niet nalaat hem te bespotten. De hele film is erop gericht om onder haar invloed uit te komen en de blondine die hij ontmoet, maakt dat mogelijk. De romance kan pas bloeien nadat hij een aanval van een sproeivliegtuigje – die als een vogel uit de lucht op de reclameman afduikt – overleeft. In Psycho (1960) is een zoon zo geobsedeerd door zijn dode moeder dat hij zich als haar gaat uitdossen. En op een moment dat hij zich volledig met haar identificeert, doodt hij in de gedaante van zijn moeder, de blondine op wie hij – of dus eigenlijk haar zoon – verliefd is geworden nadat hij haar heeft ontmoet in zijn kamer vol opgezette vogels. The Birds sluit in wezen het drieluik af in de analyse van Žižek: de moeder van Mitch kan niet verkroppen dat haar zoon wordt ingepalmd door de blonde Melanie, en de vogels functioneren als haar instrument. Zij zijn een manifestatie van haar jaloezie en proberen haar te verjagen. Daarom is die eerste meeuwenaanval precies goed getimed: dat voorkomt een harmonieuze ontmoeting tussen de ‘tortelduifjes’.

Met minimale middelen gevoel van volstrekte verstoring

Verder gebruikt Hitchcock in The Birds zogeheten tracking shot forward jump cuts. De moeder van Mitch neemt de ravage in een pand op. Dan komt ze in de gang en in plaats dat de camera snel naar voren beweegt om de dode man met zijn uitgepikte ogen aan het eind van de gang te tonen (zoiets zou Stanley Kubrick doen), kiest Hitchcock voor iets fenomenalers. Hij snijdt van de kijkende moeder naar een heel kort shot in het midden van de gang, en dan naar een heel kort shot van de dode man in close-up. De camera springt razendsnel naar voren, zonder de hoek te veranderen, en dat heeft een desoriënterend effect. Wij raken net zo van de kaart als de moeder die luid schreeuwend het huis uitrent, maar we horen geen geluid! Met minimale middelen filmt Hitchcock een gevoel van volstrekte verstoring.

Meest ‘objectieve’ shot blijkt niet neutraal

Het hoogtepunt is de scène waarbij een benzinestation in brand vliegt door de chaos die de meeuwen veroorzaken. Om die chaos te tonen, krijgen we een overzichtsshot, hoog vanuit de hemel. Op die manier zien we hoe het vuur in Bodega Bay zich verspreidt. Na een paar seconden horen we het gekrijs van meeuwen, en daarna zien we meeuwen als vanachter de camera in beeld vliegen. Wij dachten met een neutraal overzichtsshot van doen te hebben, maar bij nader inzien lijkt het of we met de ‘ogen’ van de vogels naar het tafereel beneden kijken. Maar die meeuwen zijn niet zomaar beesten, het zijn hier de aanstichters van alle onheil, oftewel, wij worden uitgenodigd om te kijken vanuit het perspectief van ‘kwaadaardige’ dieren. Het knappe nu is dat Hitchcock de verleiding weerstaat om de camera te laten vliegen alsof die een vogel is. De camera beweegt volstrekt niet, zodat het idee van een neutraal overzichtsshot intact blijft. Daardoor lijkt het shot ‘objectief’, maar door de manier waarop de vogels in beeld komen, is het tegelijkertijd ook ‘subjectief’. In The Birds krijgen we het meest ‘objectieve’ shot denkbaar (hoog in de lucht), maar zelfs dat blijkt uiteindelijk niet neutraal.

‘Neutrale’ positie veronderstelt partijdigheid

Hadden ze bij de Verenigde Naties ten tijde van de oorlog in voormalig Joegoslavië maar naar The Birdsgekeken, stelde Žižek. Dan had men kunnen weten dat je geen soldaten op een missie kunt sturen met als opdracht om ‘neutraal’ te zijn. De scène uit The Birds laat zien dat elk schijnbaar ‘neutrale’ positie altijd een zekere partijdigheid veronderstelt. De Bosnische Serviërs hielden de Nederlandse troepen in Srebrenica in juli 1995 voor: jullie doen alsof jullie neutraal zijn, maar beseffen jullie dat jullie steeds de kant van de Bosnische moslims kiezen? En die beschuldiging van partijdigheid gebruikten Mladić en zijn mannen om de Nederlanders tot passiviteit te dwingen: grijp niet in als wij moslimmannen wegvoeren, want dan zijn jullie niet neutraal. De Nederlandse soldaten zaten in Srebrenica in een onmogelijke spagaat en het geniale, statische overzichtsshot uit The Birds illustreert dat er niet aan te ontsnappen was.