Nederlandse cinema, deel 1: Voor de meisjes, Alpha., Rietland

Als het Nederlands Film Festival vanavond afsluit met het Gouden Kalveren-gala kan de organisatie opgelucht ademhalen. Het festival verloor zo’n zes ton aan subsidie, maar had de mazzel dat de oogst aan films gemiddeld gesproken stukken beter was dan vorig jaar. Sterker nog, de in 2024 voor een Gouden Kalf genomineerde films zouden dit jaar geen van allen een nominatie verdiend hebben voor ‘beste film’.

En nog een pluspunt: na hard zwoegen kon het door NFF wegens noodzakelijke bezuinigingen geslachtofferde Forum van de Regisseurs alsnog gered worden door de inzet van onder andere de oorspronkelijke initiatiefnemers Dana Linssen en Jan-Pieter Ekker. Betekent dit dat er vooral hosanna klinkt rondom de Nederlandse cinema? Nou nee, ten eerste is het nog lang niet in kannen en kruiken of er volgend jaar een twaalfde jaargang kan zijn van het Forum. En ten tweede … nou, dat leest u in mijn column van aanstaande maandag. Eerst even drie kandidaten voor ‘beste film’ bespreken – over Drie dagen vis van Peter Hoogendoorn en The Garden of Earthly Delights van Morgan Knibbe schreef ik al eerder.

Ramptoerist

In een recent interview sprak Mike van Diem over de filmkijker als een ramptoerist: je bent aanwezig bij een precaire situatie, die vervolgens gigantisch uit de klauwen loopt. De echtelieden die elkaar verrot schelden in Who’s Afraid of Virginia Woolf (Mike Nichols, 1968) vormen voor hem een ultiem voorbeeld en het inspireerde hem tot Voor de meisjes, die als openingsfilm van het Nederlands Film Festival was geselecteerd, en sinds gisteren landelijk te zien.

Na zijn geweldige, met een studenten-Oscar bekroonde eindexamenfilm Alaska (1989) behaalde Van Diem met Karakter (1997) het grootste succes in zijn carrière. Niet alleen vanwege die Oscar, zijn tweede dus, maar de vrije verfilming van Bordewijks werk werd wijd en zijd geprezen – van Joop van den Ende tot aan Guillermo del Toro. Van Diems naam werd vervolgens heel vaak aan te maken Hollywood-producties gekoppeld, maar die hadden ondermaatse scripts, gingen alsnog niet door of er werd een andere regisseur ingevlogen. Eén keer zei hij nee, waar hij achteraf gezien beter ‘ja’ had kunnen zeggen, bij Monster’s Ball (2001), met Marc Forster op de regiestoel.

De films van Van Diem ogen uitermate verzorgd, en dat is niet vreemd, want hij geldt als een pietje-precies en werkt met de beste cameramensen. Lang was Rogier Stoffers zijn vaste director-of-photography, die hij kende als jaargenoot van de Filmacademie. Als hun Karakter niet te klagen had over positieve respons, dan is hun eerstvolgende titel De surprise (2015) onderschat. Misschien was de film te gespleten voor critici. Aan de ene kant werd De surprise geadverteerd als een ‘romantische komedie’, maar aan de andere kant was de film opgezet als, in de woorden van Van Diem, een ‘theatrale abstractie’ met zijn ingebouwde stilistische verwijzingen naar onder meer Giant (George Stevens, 1956), Charade (Stanley Donen, 1963), Le samourai (Jean-Pierre Melville, 1967).

Haarscherp vastgelegd

Tulipani: Liefde, eer en een fiets (2017) was een project dat hij van een oververmoeide Marleen Gorris overnam, maar Voor de meisjes komt geheel uit zijn koker. Hij schreef het scenario waarin twee stellen bevriend zijn geraakt omdat hun dochters samen in een zandbak speelden op vakantie, waarna ze in een opwelling samen een vakantiehuis kopen. Tien jaar later belanden allebei de meiden in het ziekenhuis na een ongeluk met een quad. De een ligt in een coma met (te?) weinig vooruitzichten; de ander komt er beter vanaf maar heeft een donorhart nodig. Hoe gaat dit dramatische dilemma uitgespeeld worden?

De Oostenrijkse cameraman Martin Gschlacht, die schitterende films heeft geschoten zoals Lourdes (Jessica Hausner, 2009) en horrorfilm Ich seh, Ich seh (Veronica Franz en Severin Fiala, 2014), legt scènes haarscherp vast. Sommige shots kunnen weliswaar deels onscherp zijn, maar alles wat voor de voortgang van het verhaal van belang is, wordt helder uitgelicht. Op die manier wordt het scenario met zijn conflicten en ergernissen tussen de koppels volledig transparant gemaakt. Er is steeds een nieuwe onthulling – over een overspelsituatie, over een gevonden opname vanaf de quad, over het autisme van de ‘mannenman’, over de dunne muren van het vakantiehuis, enzovoorts. Slechts één van die openbaringen wordt getoond in een mini-flashback (Gwen die de telefoon van Madelon heeft gevonden), de andere vondsten worden in het heden gedaan of uitgesproken. En elke onthulling vergroot de onderlinge spanning, waardoor de scènes op het bergpad en in het restaurant steeds explosiever worden.

Het lijkt de inzet van Van Diem om volledig open kaart te spelen. De kijker moet precies snappen wat er onderling wringt, zodat de acteurs de gelegenheid krijgen om hun hele emotionele register aan te spreken, van ingehouden tot ongeremd. Voor de meisjes is een zwart-komisch, psychologisch drama dat niets achterhoudt en in dienst staat van acteurs die dankbaar de kans aangrijpen om te mogen excelleren.

Haantje-de-voorste

Het loont de moeite om Voor de meisjes visueel tegenover Alpha. van Jan-Willem van Ewijk te plaatsen, die ook een nominatie had ontvangen voor ‘beste film’, en ook als psychologisch drama is te typeren. Vader Gijs is een type haantje-de-voorste, net weduwnaar geworden. Hij zoekt zijn zoon Rein die skileraar is in de Alpen op en doet tegenover hem geheimzinnig over wel of niet een nieuwe, aanmerkelijk jongere vriendin. Tot ergernis van de zoon doet Gijs amicaal tegenover zijn vriend(inn)en. Van de weeromstuit vertoont de zoon roekeloos gedrag: zo springt hij onder meer uit een skistoeltje. De zoon jut zijn vader vervolgens op tot een te gevaarlijke tocht door de besneeuwde bergen – het is alfagedrag met consequenties, waardoor de film halverwege de contouren van een survivalmovie krijgt. Minpuntje: Alpha. verliest dan aan momentum, maar blijft onverminderd fraai ogen.

Ik had Alpha. al eerder gezien, maar nu ik die vlak na Voor de meisjes opnieuw zag, sprong de effectiviteit om die in 4:3 te draaien des te meer in het oog. Van Diems film meet alles breed uit, maar Alpha. is een bijna verticale film. Omdat het beeld smal is, wordt alles hoog in de film. De bergen ogen extra massief; in veel shots zijn de personages laag in het beeld, met veel ruimte boven hun hoofden, en in binnenscènes is vaak het plafond zichtbaar. Als vader en zoon tussen de bomen lopen, lijken die bij wijze van spreken tot aan de hemel te reiken. Als stelregel kun je hanteren dat je in breedbeeld filmt, omdat het kan en omdat het cinema allure geeft, tenzij daar gegronde redenen zijn om er vanaf te wijken. In Van Ewijks film wordt het beperkte kader creatief gebruikt. De nominatie voor de nog jonge Douwe Hennink voor 'beste cinematografie' zou wel eens verzilverd kunnen worden.

De veelvuldige wisselingen tussen scherp en onscherp beeld in Alpha. zijn exemplarisch voor het feit dat Van Ewijks bergfilm raadselachtiger is dan Voor de meisjes. Voor zover ik kritiek heb op Van Diems films is het dat die film voor mij als kijker te weinig ruimte laat om dingen zelf in te vullen. Als ik met een andere kijker een discussie zou voeren, zouden we snel op eenzelfde golflengte zitten: onze interpretatie zou, zo vermoed ik, veel overeenkomsten hebben, omdat de kijker (te zeer) gestuurd wordt.

Rietland versus L’Humanité

Dat geldt veel minder voor het fraaie Rietland van Sven Bresser, dat in première ging in een zijprogramma van Cannes (Semaine de la Critique), en vanaf 9 oktober landelijk is te zien. De film oogt aanvankelijk als een documentaire over rietsnijder Johan, die veelvuldig zijn kleindochter onder zijn hoede heeft. Het zijn financieel moeilijke tijden voor zijn ambacht door de ongunstige pachtcontracten en containerprijzen. Moet Johan wel of niet geld lenen voor nieuwe apparatuur? Rietland is nagenoeg plotloos, ondanks Johans macabere vondst van het dode lichaam van een meisje in het riet. De politie maant hem zich niet met het onderzoek te bemoeien.

Met zijn uitgesponnen tempo en zijn aandacht voor het ruwe landschap is Rietland verwant aan Bruno Dumonts L’Humanité (2000). De laatste heeft ook een meisjeslijk te midden van de klei met vervolgens een moeizaam verlopend onderzoek dat zich grotendeels buiten het gezichtsveld afspeelt van de hoofdrolspeler, nota bene een agent. Voor Bresser zijn wolkenluchten en harde wind net zo belangrijk als een acteerscène, net als dat bij Dumont het geval is, en beiden kozen voor hun hoofdrol een niet-professionele acteur op basis van fysiek voorkomen.

In vergelijking met het brutale en hardvochtige L’Humanité is Bressers film echter kabbelend, maar – hoe die het doet, doet ie het – gaandeweg kruipt er een onderhuidse spanning in Rietland, die ook niet meer uit de film verdwijnt. Johan heeft net een gestrand meisje een lift gegeven, zit op bed met zijn handen voor ogen, draait zich naar de camera en kijkt in de spiegel. En dan volgt een lang shot waarin harde wind het riet doet wuiven, de bomen doet wiegen, en weer terug naar het wuivende riet. Maar hoe hard het ook waait, het riet blijft een gesloten formatie. Het riet is voor hem, zo zei Bresser vooraf, niet alleen een beschermend gewas, maar ook een ‘hermetisch gordijn’ dat van alles kan afdekken. En als het besef indaalt dat er verderf kan schuilen onder het alledaagse, worden zelfs gewone shots met suspense geladen, zoals de scène waarin Johan in een point-of-view shot achter Morris aanloopt, die zijn jerrycan met diesel gaat vullen. En als bonus horen we tijdens de aftiteling het fenomenale 'Een grijze lente' van Liesbeth List.

Het is koffiedik kijken wie het Gouden Kalf vanavond gaat winnen. Twee jaar geleden voorspelde ik met een gerust hart dat Sweet Dreams van Ena Sendijarević het Kalf zou winnen, bij gebrek aan serieuze concurrentie. De terugreis van Jelle de Jong was vorig jaar vooral een keus uit arren moede, ook al zou ik zelf toen voor Melk van Stefanie Kolk hebben gestemd. Dit jaar zijn elk van de films sterker en zeer aan elkaar gewaagd. Op basis van de eerste helft zou ik Alpha. het Kalf geven, op basis van de tweede helft Rietland. Maar voor elk van de films is wat te zeggen.

Overigens is Rietland de Nederlandse inzending voor de Oscars. Het zou strategischer zijn geweest om Voor de meisjes te selecteren, want dat lijkt me de enige kanshebber om op de shortlist te komen voor een Academy Award voor beste Internationale Film. Mijn kritiek is weliswaar dat Van Diems film te hecht doortimmerd is, maar dat geeft de film een publieksvriendelijker karakter. En daar kunnen wel degelijk ook de handen van critici voor op elkaar gaan; de Volkskrant, NRC en Algemeen Dagblad gaven Voor de meisjes vijf sterren.