De onverschilligheid in The Zone of Interest

Daar is hij dan weer, onze man in Brussel, Freddy Sartor. Een tijdje niets van hem vernomen. Dachten nog even gemangeld door de boerenprotesten misschien. Maar nu met een gloednieuwe kritiek op de laatste bekroonde film van Jonathan Glazer. En duidelijk een andere mening dan onze eigen filmexpert Peter Verstraten. 

Hoe kan je als mens het absolute kwaad negeren? Jonathan Glazer trachtte dat te registreren in zijn in 1942 gesitueerde The Zone of Interest, het meesterlijke, hallucinante portret van een Duitse kampcommandant.

Het onvoorstelbare

Hoe (ver)film je het onvoorstelbare? Juist door het niet te (willen) tonen. De twee sterkste holocaustfilms zijn daarom Shoah (1985) – Claude Lanzmann laat in zijn historisch document getuigen aan het woord – en Son of Saul (2015). Daarin volgt László Nemes van zeer dichtbij het doen en laten van een Sonderkommando. De hoofdpersoon tracht te overleven in alle hectiek en chaos in en om de gaskamers van Auschwitz. Van wat er om hem heen gebeurt krijgen we alleen maar een flauwe afspiegeling – we horen vooral kreten van wanhoop en bijzonder brute bevelen.

The Zone of Interest (Jonathan Glazer, 2023)

Kil en clean

Daaraan kan nu The Zone of Interest (★★★★☆) worden toegevoegd, vanaf deze week in de bioscoop. De Britse cineast en begenadigde maker van knappe muziekvideo’s Jonathan Glazer zocht voor zijn vierde speelfilm inspiratie in de gelijknamige roman van Martin Amis uit 2014. Maar eigenlijk ook niet. Glazer deed tien jaar lang research naar kampcommandant Rudolf Höss die met zijn vrouw Hedwig en hun vijf kinderen in de schaduw, op ongeveer vijftig meter, van het vernietigingskamp van Auschwitz in een villa resideerde. Glazer laat hem vlakbij wonen; de muur van het kamp grenst aan de rozentuin van Höss. Een geweldige ingreep, een inventieve dichterlijke vrijheid. Het maakt de onverschilligheid van het gezin nog schrijnender, bewust wegkijkend van de tragiek vlakbij. Van het kamp weten wij dat het een ‘fabriek des doods’ was.

Terwijl Höss als een bureaucraat de efficiëntie binnen in het kamp bijstuurt, onverstoorbaar zijn verjaardag viert met zijn nazi-concullega’s en zijn kinderen in de tuin spelen, zie je de rook uit de schoorsteen van het crematorium opstijgen. Af en toe hoor je een schot, bevelen en ijzingwekkende kreten.

Binnen in huis deelt vrouw Höss uit het kamp meegebrachte kleren uit aan het personeel. Zelf paradeert ze voor de spiegel in een bontmantel (van een vermoorde Joodse vrouw allicht), vindt in een jaszak toevallig lipstick waarmee ze haar lippen dan maar rood kleurt enzovoort. De hele villa is krijtwit: alles is even kil en clean, zoals het hele gezin schijnbaar kommerloos in het dagelijkse leven staat. Alleen haar moeder die even op bezoek is, merkt blijkbaar een indringende geur op.

Een drama dringt zich op wanneer Höss dreigt te worden overgeplaatst. Vrouwlief ligt dwars; zij wil geen afstand van haar luxeleventje doen, noch van de paradijselijke tuin en het idyllische natuurlandschap in de buurt. 

The Zone of Interest (Jonathan Glazer, 2023)Big Brother

‘Interessegebiet’ was de benaming van de nazi’s voor de bufferzone rond Auschwitz. Hoe minder getuigen hoe beter. En het was ook de plek waar de kampbewakers waren ondergebracht.

Is The Zone of Interest – in de Nederlandstalige vertaling draagt het boek de titel ‘Het interessegebied’ – meer dan een kijkje in het privéleven van een nazi? In een kleinburgerlijk leventje? Glazer installeerde een tiental verborgen camera’s in het huis zodat niemand van de acteurs tijdens de opnames precies wist wanneer hij of zij werd gefilmd. De Brit omschrijft zijn film als “Big Brother in een nazi-huis”.

Memoires

In 1947 gaf Rudolf Höss ons een kijkje in zijn innerlijke zelf via zijn memoires, waarin hij onder meer schreef: “Of deze massale uitroeiing van de Joden nodig was of niet, was iets waarover ik me geen mening kon vormen omdat het me ontbrak aan de noodzakelijke brede visie.”

Höss werd veroordeeld in Polen en even later opgehangen in Auschwitz.

Glazer poneert vragen

Glazer poneert met zijn film vragen zoals: wat is de relatie tussen ethiek en esthetiek? Hoe immoreel is het gedrag van meneer en mevrouw Höss? Ze zijn zich zeer bewust van het kwaad maar wensen het niet te zien en pogen het ook uit alle macht voor hun kinderen verborgen te houden. Dat uit zich van begin tot eind in een verregaande vorm van onverschilligheid. De villa als amorele ruimte waar de keuze tussen goed en kwaad niet eens bestaat.

Glazer filmde daarom bewust afstandelijk en koos voor een ijzingwekkende soundtrack.